3 TANGKA, 3 TALO: Ika-3 kabanata

Pumalaot Si Jofre de Loaisa, 1525-1526

ANG lipunang San Juan ay mga mandirigmang magiting (knights) na dati ay lipunang pagamutang San Juan (Order of Hospitaliers of Saint John), itinatag sa Jerusalem nuong 1023 upang alagaan ang mga cruzado (crusaders) na sumasakop duon nuon. Kinilala silang magiting ng Papa sa Roma nuong 1113, at matapos mapaalis ng mga Muslim ang mga cruzado mula sa Jerusalem, kinilala silang lipunang Rhoda (Order of Rhodes) dahil sa paghimpil nila sa pulo ng Rhodes, sa dagat ng Mediterranean, mula nuong 1291 hanggang 1523. Isa sa mga magiting (knights) ng lipunang Rhoda ay si Pigafetta nuong kapanahunan niya. Sa iba't ibang naging pangalan ng samahan, ang isa ay ang lipunan ng mga magiting ng Malta (Order of the Knights of Malta) nang ibigay sa kanila ang pulo ng Malta, nasa may paanan ng Italia sa dagat Mediterranean, ni Carlos 5, hari ng Espania. Nalanta at lumiit ang samahan nang sakupin ng mga taga-France ang Malta nuong 1798, sa utos ni Napoleon Bonaparte. Nakilala na lamang sila sa Pilipinas bilang tagapamahala sa Manila ng pagamutan ng San Juan de Dios (Order of Saint John of God), ang naging pangalan ng lipunan nuong bandang huli.

Madrid, Abril 5, 1525.
Isang pinuno ng lipunang San Juan (Order of Saint John) ang napiling capitan general ng pangkat dagat (fleet) na binubuo na nuon upang maglakbay sa Moluccas, si Fray Garcia Jofre de Loaisa, na siya ring hinirang na maging governador ng Moluccas. Si Loaisa, taga-Madrid, ay kamag-anak at kapangalan ng arsobispo ng Sevilla nuon. Ang napiling ingat-yaman (treasurer) ay si Hernando de Bustamante. Ang ungkat-yaman (accountant) ay si Diego Ortiz de Orue. Piniling capitan ng ika-4 na barko, ang San Gabriel, si Rodrigo de Acuna.

Toledo, Mayo 13, 1525.
Hinayag na Pangalawa ni Loaisa bilang capitan-general ng pangkat dagat si Juan Sebastian del Cano, ang capitan at pinuno ng Victoria pabalik sa Espania pagkamatay ni Magellan, at capitan ng isang barko, ang almirante sa pangkat ni Loaisa. Ang Sancta Maria dela Victoria ang capitana (flagship) ni Loaisa. (Capitana ang tawag sa barko ng pinuno ng pangkat dagat, Almirante ang tawag sa barko ng pang-2 pinuno.) Kapalit na governador ng Moluccas, sakaling hindi magampanan ni Loaisa, hinanay sina Pedro de Vera, Rodrigo de Acuna, Jorge Manrique at Francisco de Hoces. Pinili si Diego de Covarrubias na factor general (business manager) ng lakbayan, tagapamahala ng bilihan at lakuan ng kalakal.

Kasama at isa sa mga pinuno sa capitana si Andres de Urdaneta, na magkakaroon ng bahagi sa kasaysayan ng Pilipinas. Ipinanganak si Urdaneta nuong 1498 sa Villafranca de Guipuzcon, sa Espania. Nag-aral siya sa colegio ngunit nang namatay ang mga magulang, napilitan siyang nagsundalo na lamang. Natanyag ang kanyang giting sa digmaan sa Alemania (Germany) at Italya at itinanghal siyang capitan, pinuno ng isang compania ng mga sundalo. Pagbalik sa Espania, nag-aral siya ng mathematica at astronomia, at naging magaling siya sa navigation, ang paglalandas sa lawak ng dagat.

Corunna, Julio 24, 1525.
Naglayag ang pangkat ni Loaisa patimog kanluran (southwest) upang tawirin ang lawak ng dagat Atlantic hanggang South America sa kabilang baybayin. Kabilang ang mga barko at mga capitan ng Sancta Maria dela Victoria, ang capitana, ang Santi Espiritu, ang almirante, ang San Gabriel ni Rodrigo de Acuna, ang Santa Maria del Parral ni Jorge Manrique, ang Nunciado at ang Santiago. Sinamang-palad ang pangkat sa haribas ng masamang panahon. Naglaho at pinaniwalaang lumubog ang Nunciado sa isang malakas na bagyo. Naligaw ang San Gabriel at ganap na nawalay sa pangkat. (Hindi lahat ng naglahong barko ay lumubog sa dagat. Karaniwan nuon na magkahiwa-hiwalay ang mga barko at magkaligaw-ligaw lalo na sa gabi o kapag may bagyo. Nangyari rin nang maraming ulit na sadyang tumakas, para sa iba't ibang dahilan, ang mga naglahong barko. Ang lahat ng uri ng paglalaho ng barko ay naganap sa mga unang paglakbay ng mga Espanyol papuntang Pilipinas at Maluku.)

Sa talaan (ship log) ni Martin de Uriarte, piloto ng capitana, tumagal ng kulang-kulang kalahating taon bago naabot ng pangkat dagat ang ilog Santa Cruz sa timog ng Brazil, sa South America, nuong Enero 18, 1526. Hirap na hirap na ang pangkat, at bago pa nila narating nuong Enero 24, 1526 ang Cabo de Virgines (Cape of the 11,000 Virgins), ang silangang bukana ng lagusan ni Magellan (Magellan Strait), hinambalos uli sila ng isa pang dambuhalang bagyo at nawarak ang barko ni Del Cano, ang Santi Spiritus. Nalunod ang 9 tauhan.

Cabo delas Virgines, Enero 1526.
Ayon kay Juan de Areizaga, isang pari na kasama sa paglayag, inabot ng mahigit 2 buwan ang paghimpil ng pangkat upang magkumpuni ng mga barko, magpahinga at paghanap ng pagkain ang mga tauhan bago sila nakapasok nuong Marso 29, 1526 sa lagusan ni Magellan, natuklasan nuong 1520 patawid sa South America papuntang dagat Pacific at Pilipinas. Inabot ng 2 buwan ang pagtawid sa lagusan at bago sila nakalabas nuong Mayo 26, 1526, nagkasakuna sa capitana. Nagliyab ang isang palayok ng alquitran (pitch) at, ayon sa pahayag ni Urdaneta, isa sa mga sakay ng Sancta Maria dela Victoria, 'muntik nang masunog ang buong barko ngunit, sa awa ng Dios, napaglabanan namin ang sunog.'

Pagkalabas ng pangkat sa dagat Pacific, naubusan ng pagkain, tubig at gamit ang isa sa mga barko, ang Santiago, at napilitan itong humiwalay sa pangkat at magtuloy sa mga lupaing sinakop ni Hernando Cortes sa Nueva Espania (Mexico). Kulang-kulang 1 taon na ang nakaraan nuon mula nang umalis ang pangkat sa Espania.

Dagat Pacific, Julio 1526.
Ayon sa ulat ni Urdaneta kay Carlos 5, ang hari, 'Pagkaraan ng ilang araw, tinamaan kami uli ng malakas na bagyo at kami ay nagkahiwa-hiwalay, at hindi na kami nagkita pa uli. Sa dami at sidhi ng aming paghihirap, namatay si Tejada, ang ungkat-yaman (accountant), at si Rodrigo Bermejo, ang piloto ng capitana. Nuong Julio 30, 1526, namatay si Fray Garcia de Loaisa, ang capitan-general, at ayon sa lihim na atas ng kanyang kamahalan (ang hari, si Carlos 5), si Juan Sebastian del Cano ang pumalit bilang capitan-general. Nuong Agosto 4, 1526, namatay din si Del Cano, pati na ang punong ungkat-yaman, si Alvaro de Loaisa, ang pamangkin ng yumaong capitan-general.'

Siniyasat ang pagkamatay ni Loaisa pagkaraan ng maraming taon at nuong Septiembre 7, 1534, hinayag ng nagsiyasat, si Juan de Mazuecos, na sa sakit namatay ni Loaisa sa kalagitnaan ng dagat Pacific, 400 leguas (1,920 kilometro) mula sa lagusan ni Magellan. Pati raw lahat ng kasalo kumain ni Loaisa ay namatay sa loob ng 40 araw.

Ladrones, Septiembre 4, 1526.
Mahigit 4 buwan sa dagat ang pangkat dagat bago muling nakakita ng lupa nuong Septiembre 4, 1526. Ang pulo na dinatnan ay kabilang sa 13 pulo na tinawag nina Magellan na Islas delos Ladrones o kapuluan ng mga kawatan, matapos nilang natuklasan ang mga ito nuong 1521. (Marianas Islands ang tawag sa kapuluan ngayon, kinabibilangan ng pulo ng Guam.) Duon nuon, ayon kay Urdaneta, 'Natagpuan namin ang isang lalaking taga-Galicia (sa Espania) na naiwan sa pulo, kasama ng 2 pang tauhan mula sa barko ni Espinosa. Namatay daw ang kanyang mga kasama kaya siya na lamang ang nalalabi.'

Si Gonzalo Gomez de Espinosa ang capitan ng isang barko sa pangkat ni Magellan na nakarating sa Pilipinas nuong 1521. Mahirap ang buhay ng mga tauhan sa barko at malupit ang turing sa kanila ng mga pinuno kaya marami sa mga ‘naiwan’ ay, sa katotohanan, kusang ‘talon barko’ upang makatakas sa parusa ng capitan. Paminsan-minsan, kung nakararami ang mga tauhang puot sa capitan, pinapaslang nila ang capitan at mga pinuno ng barko, at sila ay nagiging mandarambong (pirates) sa dagat o nakikibahay na lamang sa mga katutubo sa mga pulo-pulo. Tulad ng nangyari sa isang barko sa pangkat na ito ni Loaisa, ang Santa Maria del Parral.

Isang linggong naglagak ng tubig at pagkain ang nalalabing barko ni Loaisa sa Guam. Dumukot at bumihag pa sila ng 11 tagapulo, upang gamiting gabay at alila, bago lumisan patungo sa Maluku nuong Septiembre 10, 1526.

Surigao, Octobre 1526.
Isang buwan bago nakadaong ang pangkat sa isa pang pulo nuong Octobre 8, 1526. Magiliw ang pagharap sa mga Espaniol ng mga tagaruon hanggang hadlangan sila ng isang taga-Malacca, ipinahayag na papatayin silang lahat ng mga Espaniol. Duon, pagkaraan ng 2 araw, ang 11 taga-Ladrones na dinukot ng mga Espaniol ay tumakas, sakay pa rin sa bangkang pandagat na sinasakyan nila nuong binihag sila ng mga Espaniol.

May ulat na sa Surigao unang dumaong ang capitana, ngunit hindi na ito matiyak ngayon; hindi na rin matiyak kung sa Pilipinas nga ang pulo na narating ng pangkat ni Loaisa dahil maunti, magkakasalungat at malabo ang mga ulat tungkol dito. Nuong panahong iyon, itinuturing ng mga katutubo sa bahaging iyon ng kapuluan na kasama sa Maluku ang mga pulo ng Mindanao na walang pangalan nuon maliban sa turing na kalakihang Maluku ng mga taga-Maluku. Ang mga Espaniol sa sumunod na 100 taon ang nag-uso ng pangalang Mindanao mula sa pagdinig nila sa tawag sa ng mga Maingdanao o Maguindanao.

Ang Malacca, na pinagmulan ng nagbabala laban sa mga Espaniol, ay malawak na dating kaharian ng mga Muslim na Malay sa bandang tinatawag ngayong Melaka, sa Malaysia, malapit sa Si Ang Puro (siyang pulo) na tinatawag ngayong Singapore. Nuong 1511, ang lungsod ng Malacca ay nilusob, pinuksa at sinakop ng mga sandatahang dagat ng Portugal. Nuon unang nakarating si Magellan sa Malacca bilang isang kawal sa hukbong sandatahan ng Portugal. Nuon din nagtakasan ang maraming Muslim papuntang Borneo at Pilipinas, kabilang ang maharlikang angkan ni Kabungsuan (ang bunso) na nagtatag ng Islam sa Mindanao.

Maluku, Octobre 1526.
Napilitan ang mga Espaniol na lumisan agad-agad sa muhi at takot ng mga tagapulo na sinulsulan ng lalaking taga-Malacca, at dumaong sila sa pulo ng Terrenate (Ternate), sa Maluku, nuong Octobre 21, 1526. Hindi nagtagal, nuong Noviembre 4, 1526, nakarating sa kanila ang balitang tatag na ang mga Portuguese sa mga karatig pulo, at sa kanilang hirap at kahinaan, napilitan silang makiusap sa mga Portuguese upang hindi sila lupigin ng mga ito. Gayon pa man, 9 Espaniol ang pinatay ng mga taga-Portugal.

Tumalungko na lamang ang mga Espaniol sa Terrenate at naghintay ng inaasahang tulong mula sa Espania.

Samantala, nakarating sa wakas sa Espania ang barkong San Gabriel nuong Mayo 28, 1527, pagkaraan ng 1 taon ng paliguy-ligoy sa dalampasigan ng South America matapos mapahiwalay sa pangkat ni Loaisa. Sakay ang 27 tauhan at 22 indio mula Brazil ngunit wala ang capitan, si Rodrigo de Acuna, na naiwang bihag ng mga taga-France sa bandang Brazil. Matapos siyang ipatapon ng mga ito sa dalampasigan, sinagip siya ng isang barko ng mga taga-Portugal at dinala sa Pernambuco, isang kabayanan sa Brazil na sakop ng kaharian ng Portugal, at siya ay ipiniit duon nang 1 ˝ taon bago pinayagang makabalik sa Portugal nuong katapusan ng 1528.

Samantala, nagpatuloy ang paghanap ng barkong Santiago sa lupaing nabalitaan nilang sinakop ni Hernando Cortes para sa Espania, ayon sa mga hayag ni Francisco Davila, isa sa mga tauhan, at ni Juan de Areizaga, isang pari na sakay sa barko, nuong pagkatapos ng lahat, kapwa sila nakabalik sa Espania.

Saklolo Ng Mexico.
Taga-Badajoz, sa Espania, si Hernando Cortes, ipinanganak nuong 1485. (Sa ibang pahayag, isinilang daw siya sa Medellin, sa Estremadura). Sa kanyang marahas at madugong buhay, natanyag siya bilang conquistador ng Mexico, ang tinawag pagkatapos ng mga Espaniol na Nueva Espania. Bata pa siya nang nagpasiyang maging sundalo, at nagtungo siya sa America nuong 1504 at sumanib sa iba't ibang pagsakop na ginawa ng mga Espaniol, at nagkaroon siya ng mataas na tungkulin sa sandatahang Espaniol sa Cuba. Walang paalam sa hari, si Carlos 5, at labag sa utos ng governador sa Cuba, tumalilis siya kasama ng kanyang mga sundalo at walang patumanggang nilusob at nilupig ang kaharian ni Montezuma at ng mga Aztec mula nuong 1519 hanggang 1527. Inabot ng 9 mahabang taon ang ginawa niyang pagsukol sa Mexico, libu-libong Aztec ang namatay, pinaslang ng mga Espaniol o namatay sa gutom at sakit gawa ng mahabang digmaan. Nagbalik si Cortes sa Espania pagkatagumpay upang tumanggap ng malaking pabuya ng lupa at karangalan mula kay Carlos 5, hari ng Espania. Nuong Julio 6, 1529, ginawa siyang maharlika (nobility) sa parangal na Marques del Valle de Oaxaca o panginuon sa libis ng Oaxaca, sa Mexico. Itinanghal siyang governador ng Mexico nuong 1530 hanggang 1541. Tapos, lustay ang kayamanan sa sunud-sunod na luging pundar sa paglayag sa kapuluan sa kanluran (Islas del Poniente), umuwi siya muli sa Espania at, limot na ang tanyag dahil sa maraming sumbong at pintas ng mga kalaban, sapilitang nanahimik na. Namatay siya sa Sevilla, Espania, nuong Deciembre 2, 1547.

Subalit nuong panahon ng lakbay ni Loaisa, katatapos pa lamang ni Cortes na sakupin ang mga Aztec nang dumating sa Mexico ang Santiago, isa sa mga nawalay na barko ni Loaisa, at inutusan niya si Capitan Alvaro de Saavedra Ceron na magtungo sa Maluku upang hanapin ang pangkat. Sakay sa 3 barko, tinunton ni Saavedra ang landas na pinaghilaang binagtas nina Loaisa, kahawig sa landas na dinaanan ni Magellan nuong unang paglakbay sa dagat Pacific nuong 1520-1521. Ngunit 5 - 6 araw bago nakarating sa kapuluan ng mga kawatan (Ladrones Islands), naligaw ang 2 kasamang barko sa lakas ng isang bagyo at ang barko ni Saavedra lamang ang dumaong sa isang pulo sa hilaga (north) ng Tidore (Tidor), isa sa mga pulo ng Maluku, nuong Marso 30, 1528.

Tidor, Marso 30, 1528.
Duon, natagpuan nila ang 3 tauhan ng Santa Maria del Parral, isa sa mga barko ng pangkat ni Loaisa, bihag ng mga tagapulo. Tinubos nila ang 3 lalaki at dala-dala nang datnan nila sa katabing pulo ng Terrenate (Ternate), pagkaraan ng ilang araw, ang gula-gulanit na pangkat ni Loaisa, pinamunuan na nuon ni Hernando dela Torre bilang capitan-general at governador ng Moluccas. Hinalal siya ng mga nalalabing tauhan ng Sancta Maria dela Victoria, ang capitana ni Loaisa, sapagkat patay o nawala na ang lahat ng mga capitan ng barko, mga pinuno at tagapamahala, at siya na lamang, si Dela Torre, ang payag pang maglingkod bilang pinuno.

Hinayag ng tinubos na 3 tauhan ng Santa Maria del Parral na natambangan ang kanilang barko ng mga tagapulo na pumatay sa kanilang capitan at karamihan sa kanilang mga kasama, ngunit pinaratangan sila ng ibang mga tauhan ni Loaisa na sila mismo ang pumatay sa kanilang capitan, si Jorge Manrique, katulong ang iba nilang kasamahan na nagsitakas pagkatapos. Sa ulat ni Hernando de Bustamante, ang ingat-yaman ng pangkat ni Loaisa, at ni Diego de Salivas nuong Maio 3, 1529, hinayag na totoong ang mga tauhan ang pumatay kay Manrique. Sinabi rin nila na 61 tauhan sa pangkat ni Loaisa ang namatay sa sakit, 9 ang nalunod nang lumubog ang barkong Santi Spiritus, 9 ang pinatay ng mga Portuguese at 4 ay binitay bilang parusa sa iba't ibang kasalanan.

Sa isang liham nuong Junio 11, 1528 ni Dela Torre, ang nalabing payag pang mamuno, hinayag ang tungkol sa mga dinanas ng capitana, ang Sancta Maria dela Victoria. Kalakip sa liham ang talaang barko (ship logs) ni Martin de Uriarte, ang piloto. Sinabi sa liham na si Sebastian Del Cano ang pumalit na capitan-general ng pangkat dagat pagkamatay ni Loaisa ngunit siya man ay namatay ilang araw lamang pagkatapos. Ayon kay Dela Torre, sa 123 tauhan ng barko ni Loaisa at 25 tauhang dala ni Saavedra, 20 na lamang ang buhay pa.

Matapos makipagkasunduan sa mga taga-Portugal, sumuko ang mga Espaniol at sakay sa barko ng Portuguese, nagbalik silang lahat sa Europa. Duon isinulat ni Dela Torre ang pahayag niyang liham. Sa sumunod na Noviembre 2, 1528, inilahad naman ni De Acuna ang kanyang dinanas, matapos siyang dalhin ng mga Portuguese pabalik mula Pernambuco. At duon natapos ang mga pahayag ng mga nalalabing tauhan ng paglakbay ni Loaisa, maliban sa isa, na nahayag lamang pagkaraan pa ng 8 taon.

Urdaneta, 1535.
Nang hakutin ng mga Portuguese ang pangkat ng mga Espaniol nuong 1528, nanatili sa Moluccas si Andres de Urdaneta, inuusisa ang pali-paligid o nakikipagtunggali sa mga Portuguese, hanggang nuong 1535 nang nakabalik siya sa Espania. Pagkaraan ng 2 taon, nuong Pebrero 26, 1537, tinapos niya sa Valladolid ang kanyang ulat tungkol sa sawing palad na lakbay ni Loaisa.

'Ang mga indio ng kapuluan ay hubad-hubad, walang mga damit,' isa sa mga ulat ni Urdaneta ay tungkol sa mga pulo ng mga kawatan (Ladrones Islands), 'Matipuno sila, malulusog at mahahaba ang buhok at may balbas silang lahat. Wala silang bakal, pulos gawa sa bato ang kanilang mga gamit. Ang tanging sandata nila ay mga sibat - ang tusok ng iba ay kahoy na pinatigas sa apoy samantalang ang iba ay may pinatulis na buto ng isda, o ng buto ng binti ng tao. Duon, dinukot at binihag namin ang 11 indio upang maggayod ng bomba ng tubig, dahil pulos maysakit na ang mga tauhan na kasakay namin sa barko.'

Inulat din ni Urdaneta ang pakikipagtunggali nila laban sa mga taga-Portugal. Tungkol sa mga tagapulo ng Java, sa Indonesia, sinabi niya, 'Ang mga tao dito sa pulo ay mabagsik at matakaw. Marami silang kanyon na tanso (bronze) na sila mismo ang gumawa. Mayroon din silang mga paputok, at mga sibat na tulad sa atin, at mainam ang pagkakagawa.'

Isinalaysay ni Urdaneta kung paano siya nakabalik sa Lisbon, sa Portugal, nuong Junio 6, 1636, sakay sa isang barko ng Portuguese. Pagdating niya sa Lisbon, ang pangunahing lungsod ng Portugal, kinuha ng mga Portuguese ang lahat ng dala niyang mga ulat at documento. Isa sa mga puok na itinala ni Urdaneta ay 'Nasa bandang kanlurang hilaga ng Moluco ang Bendenao (Mindanao)...na maraming kanela (cinnamon), ginto at mga perlas. Nabalitaan namin na taon-taon, 2 dyong (tawag ng mga taga-Java sa kanilang barkong pandagat, Chinese junk ang tawag sa English) ang nagpupunta ruon mula sa China upang magkalakal. Nasa hilaga ng Bendenao ang Cebu, na ayon sa mga tagaruon ay may maraming ginto na kinakalakal din ng mga taga-China taon-taon.'

Balik sa nakaraan      Akyat at ulitin      Tahanan ng mga kasaysayan      Listahan ng mga kabatana      Tuloy sa susunod