3 TANGKA, 3 TALO: Ika-5 Kabanata

Si Ruy Lopez de Villalobos
At Ang Felipinas, 1541 - 1546

Mahilig uminom ng serbesa si Carlos 5. Isa sa mga unang utos niya nang maging hari, bago pa niya pinayagang maglakbay si Ferdinand Magellan, ay palinawin at pasarapin ang mga serbesang gawa sa Espania. Higit na malapit ang paklabay ng mga Portuguese papuntang kapuluan sa kanluran, mas maigsi nang 8,800 kilometro kaysa sa lakbay mula Espania, kaya pagkasawi ng paglakbay ni Alvaro de Saavedra nuong 1529, napanghal na rin si Carlos 5 at nakipagkasundo sa mga Portuguese nuong taon ding iyon sa Sarragosa, Espania (Treaty of Sarragosa). Binili ng Portuguese ang tanging karapatang gamitin ang lagusan ni Magellan sa paanan ng South America, sa halagang 350,000 ducats (mahigit 800 milyon piso), at itinatwa naman ni Carlos 5 ang anumang pag-angkin sa Maluku, ang Spice Islands.

Nagsimula nang bumuhos ang ginto, pilak at mga mamahaling bato (gems) mula sa mga nilulupig na mga kaharian sa America, ngunit lubhang abala at baon sa gastos si Carlos 5 sa pagtustos sa iba't ibang digmaan niya sa Europa, laban kay Dakilang Suliman (Suleiman the Magnificent) ng kaharian ng mga Ottoman sa Turkey, laban kay Martin Luther at ang mga protestante sa Germany, Switzerland at England, at laban kay Francis 1, hari ng France, tungkol sa pagsakop sa ilan-ilang lupain sa Italya. Minsan, sinakop pa ng kanyang sandatahan ang Roma mismo, napahiya tuloy siya sa Papa, ang naghirang sa kanya bilang emperador ng mga catholico (Holy Roman emperor).

Nuong 1524, bago naganap ang kasunduan sa Sarragosa, itinatag ni Carlos 5 ang Consejo de Indias (Council of the Indies) upang payuhan siya tungkol sa lumalawak na pagsakop ng mga conquistador sa America, lalo na si Hernando Cortes na tumakas mula sa kanyang amo sa Cuba nuong 1519, nang paalis pa lamang si Magellan sa Espania, at sumakop sa kaharian ng mga Aztec sa Mexico nuong 1521, nang napatay naman si Magellan sa Mactan. Nuon pang 1513, natawid na ni Vasco Nunez de Balboa ang kitid sa pagitan ng North at South America at narating ang dagat Pacific. Pahilaga, natuklasan naman ni Francisco Coronado ang bangin ng Colorado nuong 1935. Nuon ding taon na iyon nilakad ni Francisco Pizarro ang bundukin ng Andes, sa South America, kasama si Diego de Almagro, at nilipol ang kaharian ng mga Inca at sinakop ang Peru. Nilipol naman ni Hernando de Soto ang mga Seminole nang angkinin niya ang lupaing tinawag niyang Florida, sa North America, nuong 1539. Sa South America, katabi ng dagat Pacific, pagkaraan ng 2 taon, itinatag ni Pedro de Valdiva ang malawak na bayan ng Chile.

Nuong taon na iyon, 1541, unang nalahad ang sunod-sunod na mga pangyayari na nagtulak ng pagdayo muli ng mga Espaniol sa Pilipinas.

Jalisco, Marso 28, 1541.
Sumulat sa hari ng Espania si Pedro de Alvarado, ang adelantado (ang pangunahin, o governador) ng Guatemala, sa South America, tungkol sa kasunduan niya kay Antonio de Mendoza, ang viceroy (pangalawa ng hari) sa Nueva Espania (Mexico), na magpundar ng pagtuklas at pagsakop ng mga pulo sa kanluran (Western Islands).

Si Alvarado, sunod lamang kay Hernando Cortes ng Mexico, ang pangunahing sa mga unang conquistador na Espaniol sa America. Ipinanganak sa Badajoz, malapit sa Portugal, nuong 1485, bata pa siya nang magtungo sa America nuong 1510 at sumanib sa maraming digmaan at paglupig sa mga lupa na tinawag nilang Nueva Espania. Hinirang siyang magiting at ginawang pinuno ni Cortes, at ibinigay sa kanya ang tungkulin ng governador ng Guatemala nuong 1523. Nuong 1534, naantal ang kanyang balak na magpundar ng paglayag sa mga kapuluan ng Pacific nang nabalita ang pagtuklas at pagsakop sa kaharian ng Peru ni Pizarro, isa ring sikat na manlulupig mula Espania. Pagkatapos lamang nito natuloy ang balak nila ni Mendoza na pundaran ang paglakbay sa dagat Pacific.

Dala ang 11 barko, dumayo si Alvarado sa Nueva Espania upang iwaksi ang mga alingasngas at ayusin ang ugnayan nila ni Mendoza dahil sa pagpapalaot niya sa pangkat dagat ni Francisco Vasquez patungo sa mga pulo ng kanluran. Nagpakayarian na nila nuon pa na maghati sa paglayag at pagtuklas sa mga bagong lupain sa bahaging iyon ng mondo na hindi pag-aari ng mga Portuguese. Sa pagdayo ni Alvarado kay Mendoza, nagkasundo silang muli; hinati nila ang kanilang mga barko at tauhan. Ang isang bahagi ay babaybay sa gilid ng America upang tumuklas ng mga kaharian at kayamanan ng mga indio. Ang pang-2 pangkat ay lalaot patungo sa mga pulo sa kanluran.

Si Mendoza ay mula sa kilalang familia, ipinanganak sa Granada, sa Espania, nuong katapusan ng ika-15 sandaang taon. Paglisan ni Cortes bilang governador sa Mexico, si Mendoza ang hinirang na viceroy duon at siya ay nagtayo ng matatag na pamahalaan, nilimas ang mga mina ng pilak at ginto, nagpalawak ng paggamit ng salapi sa Mexico, nagpatayo ng pamantasan at mga colegio, ang nagpasimula ng limbagan (printing). Ayon sa kasunduan nila ni Alvarado, nagpundar siya ng 2 paglakbay: Ang una ang nag-usisa sa baybayin ng hilagang America, ang tinawag na California. Ang pang-2 paglakbay ay tutungo sa mga kapuluan sa kanluran.

Nuong 1550, inilipat si Mendoza sa Peru at siya ang gumanap na viceroy duon hanggang mamatay siya nuong Julio 21, 1552 sa lungsod ng Lima. Si Alvarado naman, hindi na niya nabatid ang kinahitnan ng kanilang balak sakupin ang mga pulo sa kanluran. Nuong Julio 4, 1541, bago pa lumisan si Villalobos, napatay si Alvarado ng mga indio nang lusubin niya ang isang baranggay sa Guatemala.

Talavera, Espania, Julio 25, 1541.
Nahayag ang kasunduan ang hari ng Espania kay Alvarado nuong 1538 at 1539, at kay Mendoza nuog 1541, tungkol sa pagtuklas, paglupig at pagsakop sa mga kapuluan sa kanluran. Nag-alok si Alvarado na sisimulan niya ang paglakbay sa loob ng 15 buwan pagkarating niya sa Guatemala, magpapalaot ng 3 barko, na 2 ay mga galleon, ang pinakamalaking barkong pandagat nuong panahon na iyon, na may dalang pagkain at gamit para sa 2 taon, may sapat na tauhan at mga bihasa, at nakasandata ng mga kanyon. Magpupundar din daw siya ng mga barkong uusisa sa iba't ibang baybayin ng America. At kapag may natuklasang mainam na lupa, ipinangako niya na magpupundar pa ng dagdag na 10 barko, 800 sundalo at 300 kabayo upang sakupin ang mga lupa. Ang lahat nang ito ay gastos ni Alvarado, at walang ibabayad sa kanya ang hari ng Espania maliban sa pagiging governador niya sa Guatemala hanggang ibig niya o hanggang hindi siya tinatanggal ng hari dahil sa mga kasalanan.

Malaki ang mga ipinangako ni Alvarado sa hari sapagkat alam niyang nagpupumilit si Hernando Cortes na pahintulutan siya ng hari ng Espania na tuklasin at sakupin ang mga pulo sa kanluran, gaya ng ginawa niyang pagdurog sa kaharian ng mga Aztec sa Mexico. Sa panig ng hari, ipinangako kay Alvarado na walang ibang pahihintulutang maglakbay sa mga kapuluan ng kanluran sa susunod na 7 taon. Kasama sa kasunduan kung paano paghahatian ang mga kayamanan na makakamkam sa mga lupaing lulupigin. Ipinagpaliban nila ang pasiya kung ano ang gagawin sa mga taong matatagpuin at susugpuin nila sa mga pulo-pulo, bagama't binalak nilang ilaan ang mga lupa sa mga Espaniol na magnais mamahay sa mga lupang masakop.

Sa kasunduan kay Mendoza, ika-3 ang bahagi niya sa kikitain ng pangkat dagat na binuo nila ni Alvarado.

Mexico, Septiembre 15, 1542.
Hinirang ni Mendoza si Ruy Lopez de Villalobos, isang abogado at mula sa kilalalang familia sa Malaga, Espania, at bayaw ni Mendoza, bilang pinuno ng paglakbay sa kapuluan. Si Gonzalo Davalos ang ginawang ingat-yaman (treasurer of the fleet) ng pangkat dagat, si Guido de Lavezaris ang ungkat-yaman (accountant) at si Martin de Islares ang factor (business manager). Ang lahat ng utos at payagan ay inabot kay Villalobos ni Mendoza nuong Septiembre 18, 1542. Kasama sa paglakbay ang mga pari at frayle na magpapalawak sa simbahang catholico, kabilang sina Frayle Geronimo de San Estevan, prior ng mga Augustinian, sina Fray Nicolas de Perea, Fray Alonso de Alvarado at Fray Sebastian de Reina.

Puerto de Navidad, Octobre 22, 1542.
Tinanggap ni Villalobos ang pangkat dagat, 4 galleon na pinakamalaking barko nuon sa Europa:

1. Santiago, ang capitana (flagship) ni Vilallobos, pinamunuan ni Capitan Bernardo dela Torre
2. San Jorge, ang capitan ay si Alonso Manrique
3. San Antonio, capitan si Francisco Merino
4. San Juan de Letran, capitan si Mathias de Alvarado
5. San Christoval, isang maliit na barkong pandagat, tinawag na galley, capitan si Pedro Ortiz de Rueda
6. San Martin, ang mas maliit pang barko, tinawag na fusta, capitan si Christoval de Pareja

Noviembre 1, 1542.
Lumunsad ang pangkat dagat, may sakay na 400 tauhan at sundalo, at 400 indio bilang katulong at utusan. Isinalaysay ni Garcia Descalante Alvarado, kasama sa pangkat dagat, ang karanasan ng paglakbay ni Villalobos sa isang liham para sa viceroy ng Nueva Espania. Sinabi niyang lumunsad ang pangkat mula sa Puerto de Joan Gallego (La Navidad) sa Nueva Espania nuong Noviembre 1, 1542. Isa sa mga barko ay nagkaroon ng butas at nagsimulang pasukin ng dagat at nakapagpatuloy lamang sa walang puknat na paggayod ng bomba at pagwaksi ng tubig. Tinamaan din ang pangkat ng bagyo at nasiraan ang isa pang barko. Pagkalayag ng 180 leguas (864 kilometro), nadaanan nila ang 2 pulo na walang tao, na tinawag nilang Santo Thomas (San Alberto ang tawag ngayon) at Aniublada ('Cloud Island' o pulo ng ulap, Isla del Socorro ang tawag ngayon). Bandang 80 leguas (384 kilometro) pagkalagpas duon, namataan naman nila ang isa pang pulo na tinawag nilang Roca Partida ('Divided Rock' o Hating Bato, tinawag ngayong Santa Rosa).

Lagpas 62 araw silang naglayag bago nakarating sa isang mababa at gubatang kapuluan na binigyan nila ng pangalang Coral Archipelago. Dumaong sila duon sa isang pulo, ang Santisteban (San Estavan); ang mga kasunod na pulo ay tinawag nilang Los Jardines (The Gardens) dahil sa kapal ng gubat ng mga ito. Nuong Enero 23, 1543, nadaanan nila ang isang pulo na tinawag nilang Matalotes (Sailors) sapagkat binati sila ng mga tagaruon sa wikang Espaniol, 'Buenos dias, matalotes!' ('Good morning, sailors!'). Ang sumunod na pulo ay tinawag nilang Arrecifes (Reefs) dahil puno ng coral at batuhan.

Mindanao, Pebrero 2, 1543.
Nuong Pebrero 2, 1543, mahigit 3 buwan pagkaalis nila sa Mexico, dumaong sila sa isang magandang luok (bay) na tinawag nilang Malaga (Baganga ang tawag ngayon, hawig sa katagang bunganga sa Tagalog) sa bukana ng isang malaking pulo na tinawag nilang Cesarea Karoli (Kaharian ni Carlos, Mindanao ang tawag ngayon). Tinantiya ng mga piloto, matapos maglayag paikot sa pulo, na abot 350 leguas (1,680 kilometro) ang sukat nito. Isang buwan silang nagpahinga sa Mindanao bago nila sinimulang hanapin ang pulo ng Mazagua (Limasawa, ang pulo na hinimpilan ni Magellan nuong 1521, at kung saan ipinagdiwang ang unang misang catholico sa Pilipinas), ngunit sinalungat sila ng masamang panahon at napilitan silang dumaong sa isang pulo na tinawag na Sarrangar (Sarrangani, sa paanan ng Mindanao, sa timog ng tinawag ngayong lalawigan ng Davao del Sur).

Saranggani, Pebrero 29, 1543.
Isang frayleng Augustinian, si Geronimo de San Estevan, ang nagsaysay na 'Pebrero 29, 1543 na nang nakita namin ang mga pulo ng Bindanao (Mindanao), San Juan (pulo ng Balut) at San Antonio (pulo ng Saranggani).'

Nagkapangalan ng San Juan ang pulo ng Balut at ng San Antonio ang pulo ng Saranggani nuong 1538 dahil kay Antonio Galvano, Portuguese na governador nuon ng Maluku. Pinapunta niya si Francisco de Castro sa mga pulo upang binyagan ang mga katutubo at gawing mga catholico. Sa pulo ng Mindanao, naging ninong si De Castro sa binyag ng 6 datu at ng kanilang mga familia at mga tauhan. Ang ugnayang ito sa mga Portuguese ang isa sa mga dahilan ng lupit ng mga katutubo sa karibal na pangkat ng mga Espaniol ni Villalobos.

Pahayag ni Frayle San Estavan na dumaong sina Villalobos sa Saranggani dahil 'isa sa aming mga barko ay lubhang nasiraan sa malaking bagyo na tumama sa amin nuong papalapit pa lamang kami sa pulo na tinawag naming Matalotes. At nuon pa sa luok ng Mazau (Baganga) nagsimula na kaming nagutom at nagkasakit, kaya nang tumanggi ang mga taga-San Antonio (Saranggani) na ibigay sa amin ang kanilang mga pagkain, nilusob sila ng mga tauhan namin.'

Sa pahayag naman ni Alvarado, naging masungit ang mga tagapulo kaya binakbakan sila ng mga Espaniol, sa pamumuno ni Mathias de Alvarado, ang capitan ng barkong San Juan de Letran. Matatag na nagtanggol ang mga katutubo, gamit na sandata ang mga bato, tirador, bakawan, mga pana at palaso, at mga sibat na pinatulis at pinatigas sa apoy, ngunit sila ay ginapi ng mga Espaniol. Pagkasakop sa pulo, nakatuklas sina Villalobos ng mga porselana at mga kampana na kakaiba (mga gong) at gamit ng mga tagapulo sa kanilang mga pagdiriwang. Nakakalkal din sila ng mga pabango, mga batong palamuti gaya ng amber, at ginto.

Nag-away ang mga Espaniol ng paghati-hatian ang mga nakamal na yaman ng mga tagapulo. Umangal ang mga sundalo nang magkahiwalay na hamig ang ginawa para kay Villalobos at kay Mendoza, ang viceroy ng Mexico; bakit hindi na lamang ibigay kay Villalobos ang ika-7 bahagi na hinihingi niya, at dagdagan na lamang daw ng isang batong alahas. Nang maayos ang away at bahagian ng kalkal, inutos ni Villalobos na itanim ang dala nilang mais mula Mexico ngunit, 2 ulit man silang nagtanim, hindi tumubo ang mais. Nagalit uli ang mga tauhan, umungol na 'hindi kami nagpunta rito upang magtanim kundi upang maglupig!' Sinagot ni Villalobos na 'naparito ako rito sa tanging hangad na tuklasin ang landas parit-parito sa Nueva Espania, at upang magtatag ng kabayanan na pamamahayan ng mga Espaniol.'

(Unang tumubo ang mais sa Pilipinas sa Cebu nuong 1524, 2 taon mula nang dalhin ito duon ni Magellan mula Mexico. Hanggang ngayon, ito ang isa sa pinakalamaking pagkain sa Visayas.)

Gutom.
Nakaranas ng malaki at mahabang gutom ang mga Espaniol sa pulo ng Saranggani, at ilan sa kanila ang namatay. Sa pahayag ni Frayle San Estevan, 'kaunti lamang ang natagpuan namin sa pulo, bigas at sago, ilang manok at baboy, at 3 usa. Naubos lahat pagkaraan lamang ng ilang araw, pati ang mga dala naming pagkain sa mga barko ay naubos na rin.' Nagsikap daw si Villalobos na akitin ang mga tagapulo, nagsitakas lahat dala ang kanilang mga ari-arian at pagkain, na makipagkaibigan at bumalik sa kanilang mga tahanan, ngunit walang nangyari. 'Nakakita kami ng ilang puno ng cocoa (niyog),' ulat ni Frayle San Estevan, 'at sa laki ng gutom ng mga tauhan, pati ang mga bubot at ubod nitong palmito ay kinain. Kinain din ang anumang frutas at fig (saging) na natagpuan. Sa bandang huli, pati ang mga aso, pusa at daga sa pulo ay nilapay at naubos. Kinain din nila ang mga suso at bulati sa gubat, pati mga tanim na hindi nila kilala. Marami ang nalason at namatay.' Higit na makamandag, sabi ni San Estevan, ang isang uri ng bayawak (lizard), kulay abo at kumikinang ang kaliskis, na ikinamatay ng karamihan ng kumain. Ang mga alimango sa gubat (land crabs) ay naging sanhi ng pagkabaliw ng sinumang kumain, lalo na kung kinain pati ang bituka.

Sinabi naman ni Alvarado sa kanyang pahayag na nagpasugo si Villalobos ng isang barko upang makipagkasundo sa mga taga-Mindanao at maghanap ng pagkain. Sa unang pagharap, maniwaring matalik ang pakitungo ng mga katutubo at naglunsad ng isang bangka ang 6 na Espaniol at lumapag sa dalampasigan, kung saan bigla silang sinalakay ng mga tagapulo. Napatay ang isang Espaniol at nasugatan ang 5 kasama. Umurong ang mga Espaniol ngunit, dahil sa masidhing gutom, lumusob si Villalobos at 25 sundalo sa kapuluan ng Santguin (kapuluan ng Sanguir, tinawag ngayong Sangihe, sa pagitan ng Mindanao at Celebes o Sulawesi). Dumaong sila sa isang maliit na pulo at hinarap ang mga tagaruon na nagkubli sa kanilang kutang bato na natabi ng malalaking punong kahoy. Iisa lamang ang pasukan sa kuta, sa bandang dalampasigan kung saan nakatayo ang mga bahay ng mga katutubo, nakatuntong sa mga tukod.

Isinulat ni Alvarado na ayaw isuko ng mga tao ang kanilang pagkain kaya binakbakan sila ng mga Espaniol at tumagal nang 4 oras ang kanilang paghahamok hanggang nagapi ang mga katutubo. Ayaw pa ring sumuko ang mga ito kaya pinagpapatay nina Villalobos silang lahat, pati na ang mga babae at mga musmos. Isa lamang sa mga Espaniol ang napatay, bagaman at marami ang nasugatan. Sa kabila ng lahat ng ito, kaunti lamang ang natagpuan nilang pagkain. Pagkabalik sa Saranggani, gipit na si Villalobos. Nuong Agosto 4, 1543, pinalaot niya ang San Martin, ang fusta na pinakamaliit nilang barko, upang bumalik sa Nueva Espania at humingi ng tulong.

Felipinas, 1543.
Kasabay nito, nuong araw ding iyon, pinalakbay ni Villalobos si Bernardo dela Torre sa barkong Santiago, ang capitana (flagship) ni Villalobos, kasama pa ng 2 barko, papunta sa mga pulo na, ayon sa ulat ng pangkat ni Magellan, ay sagana sa pagkain at mahilig sa mga Espaniol. Hinayag ni Frayle San Estevan ang sinapit ng Santiago sa mahabang paghanap ng pagkain, maraming puok sa Mindanao ang kanilang pinuntahan ngunit walang nakitang baranggay na hindi ilap sa mga Espaniol. Pagkalayag ng 40 leguas (190 kilometro), hindi na nakausad pa ang Santiago sa lakas ng salungat na hangin at napilitang dumaong sa luok na tinawag na Sacayan (Cagayan) upang maghintay ng magandang panahon. Nagpatuloy ang 2 kasamang barko pandagat na dahil mas maliit, ayon kay Alvarado, kayang lumapit sa dalampasigan upang makahanap ng pagkain. Ngunit kasawiang palad ang natagpuan nila. Sa isang bahagi ng Mindanao, lumapag ang 14 Espaniol upang maghanap ng pagkain, 10 sa kanila ang pinatay ng mga katutubo. Mahigit 50 araw silang naghintay duon bago nasaklolohan ng Santiago.

Nagtungo sila sa pulo-pulo ng Tandaya (Leyte, ayon sa ilang pahayag, Samar sa pahayag ng iba; maaari ring turing sa lahat ng mga pulo duon) kung saan tinanggap sila nang mainam ng mga tagapulo. Siniyasat ni Dela Torre ang pali-paligid, pati na ang Mindanao, at binigyan niya ang mga pulo ng pangalang Felipinas bilang parangal kay Felipe 2, principe ng Asturias at tagapagmana ni Carlos 5, hari ng Espania. Iniwan duon ang mga maysakit at lumaot muli ang barko upang hanapin ang mga naiwang kasama ngunit walang natagpuan sa kanila, kundi isang liham na nagsabi sa kanilang magtuloy sa 'kapuluan ng Talao, 40 leguas (192 kilometro) sa timog ng Maluco'. (Ang Talao ay ang tinatawag ngayong kapuluan ng Tulour o Salibabo, sa pagitan ng Mindanao at mga pulo ng Gilolo na tinatawag ngayong Halmahera, sa hilaga, hindi timog ng Maluku. Nakakalito, ngunit nuong panahon ni Villalobos, itinuring na kasama sa kapuluan ng Maluku ang mga pulo ng Mindanao.)

Nagbalik sa Tandaya ang barko ngunit wala na ruon ang mga iniwang maysakit, hinakot na pala ng barkong San Juan de Letran na bumalik na kay Villalobos sa pulo ng Saranggani. Nanatili sa Tandaya si Frayle San Estevan at ang mga tauhan ng Santiago nang 2 buwan, dahil may pagkain duon, hanggang ipinatawag sina Villalobos ng hari ng Tidore (Tidor), sa Maluku.

Portuguese, Agosto 7, 1543.
Kaaalis pa lamang sa Maluku nuong nakaraang Noviembre 1521 ng pangkat ni Sebastian del Cano at Antonio Pigafetta mula sa Maluku, sakay sa Victoria, ang tanging barko ni Magellan na nakabalik sa Espania, nuong Septiembre 1522, nang nagtatag ang mga Portuguese ng fuerza (fort) at pamahayan (settlement) sa pulo ng Ternate sa Maluku nuong bandang Agosto 1522 sa hangad nilang sakupin ang kapuluan upang patuloy nilang masarili ang kalakal ng spices, laban sa pagpasok ng mga Espaniol at iba pang mga taga-Europa.

Sa pangkat ni Villalobos, 3 araw pa lamang pagkaalis ng barkong Santiago, kasama si Frayle San Estevan, upang maghanap ng pagkain nang dumating ang mga sugo ni Jorge de Castro, ang pinuno ng sandatahang Portuguese sa kapuluan ng Maluku at naging mainit ang palitan nila ni Villalobos. Itigil ninyo ang paglupig sa mga tao! sabi ni De Castro sa mga liham nuong Julio 20, 1543 at nuong Septiembre 2, 1543. Niyakag niyang umalis na sina Villalobos sa mga lupaing 'napapaloob sa mga sakop ng hari ng Portugal, ayon sa kasunduan ng pinaghatian' (Treaty of Tordesillas). Sa sagot na liham nuong Agosto 9 at nuong Septiembre 12, nangatwiran si Villalobos, mabuti ang turing niya sa mga tao at tinutupad daw niya ang utos sa kanya ng hari ng Espania na huwag lumabag sa kasunduan ng pinaghatian, na siya ay nasa loob ng mga sakop ng hari ng Espania, ayon sa pinaghatian. Sa Espania, nagalit ang hari, si Carlos 5 dahil sa pagpasok nina Villalobos sa mga sakop ng Portuguese, at aalisin sana si Mendoza ngunit napag-alaman na si Villalobos ang nagkusang pumunta sa Maluku, labag sa utos ni Mendoza.

Samantala, patuloy ang pagkamatay ng mga Espaniol sa gutom at sakit sa pulo ng Saranggani; lahat ng tunguhin nila upang humakot ng pagkain ay sawi. Sinulsulan pa ng mga Portuguese ang mga tagapulo na gutumin ang mga Espaniol sapagkat papatayin silang lahat ng mga ito. Dumating ang barkong Santiago mula sa Tandaya, kasama si San Estevan, at ibinalita kay Villalobos na maraming pagkain sa 'Felipinas, sa lalawigang tinawag na Buio' (Abuyo, ang dating tawag ng mga Aeta sa pulo ng Leyte). Dahil sagad na ang pagkasalat sa Saranggani, walang nagawa si Villalobos kundi lisan na ang pulo. Upang higit na mainam makatagpo ng makakain, naghiwa-hiwalay ang mga Espaniol, ang iba ay nagtungo sa Buio, sa Tandaya, ang iba ay kumalat sa iba't ibang bahagi ng Mindanao, at ang isang pangkat ay nagtungo sa Talao (Salibabo), tulad ng sinabi sa liham.

Ngunit malagim ang naging lakbay ng mga Espaniol patungo sa Buio, sinalubong ng malakas na bagyo at sinalungat ng puot ng mga tagapulo, pinatay ang 11 Espaniol na lumapag sa dalampasigan upang humanap ng pagkain. Nahirapan din ang mga Espaniol na nagtungo sa kapuluan ng Salibabo at pagkatapos, nagtuloy sa malaking pulo ng Gilolo (Halmahera) dahil kalaban ng hari duon ang mga Portuguese na nasa katabing pulo ng Ternate.

Maluku, 1544.
Sa sulsol ng hari ng Gilolo, ipinilit ni Villalobos sa mga Portuguese na isauli nila ang mga kanyon ng Espaniol na inagaw nila, ngunit hindi siya pinansin ng mga Portuguese. (Malamang mga kanyon sa barkong Trinidad, ang capitana ni Magellan na kinamkam ng mga Portuguese nang sumuko sa kanila ang nalabing pangkat ng Espaniol sa Maluku nuong Octobre 1522.)

Bagaman at nabawasan, patuloy pa rin ang malaking paghihirap at pagkamatay ng mga Espaniol sa gutom at sakit dahil hindi sagana sa pagkain ang Gilolo kahit na ito ang pinakamalaking pulo sa Maluku. Nanawagan si Villalobos sa hari ng katabing pulo ng Tidore (Tidor) na magpadala ng tulong dahil naging kaibigan dati ng mga tagaruon ang mga Espaniol sa pangkat ni Pigafetta nuong 1522, ngunit hindi rin siya pinansin ng mga taga-Tidor. Dinaan sa tiyaga, pagkaraan ng matagal na pag-uusap, nagkasundo rin ang mga Espaniol, ang hari ng Gilolo at ang hari ng Tidor. Nakalipat sa higit na masaganang pulo ng Tidor ang halos lahat ng mga Espaniol.

Mula Tidor, nuong Mayo 28, 1544, pinapunta ni Villalobos ang San Juan de Letran, pinamunuan ni Capitan Mathias Alvarado, upang sunduin ang mga Espaniol na kumalat sa iba't ibang bahagi ng Mindanao at Tandaya upang magkaroon ng makakain. Maraming pook ang nilibot ng San Juan sa Mindanao at iba't ibang pulo sa paghanap sa mga Espaniol, ng pagkain at balita. Nasagap nina Alvarado ang balita tungkol sa 3 'lalawigan' duon: Una ang Mindanao na maraming kanela (cinnamon) may mga mina ng ginto; pang-2 ang lalawigan ng Butuan na pinakamaraming mina ng ginto; at ang pang-3 ay ang lalawigan ng Bisaya. Nalaman din nila na maraming luya (ginger), pulot-pukyutan (honey) at pagkit (wax) sa Mindanao at kalapit na pulo-pulo.

Sa luok (bay) na tinawag nilang Resurreccion (pagkabuhay muli) natagpuan nila ang mga liham na iniwan ng mga parit-paritong Espaniol. Ang isa ay lumang sulat mula ni Villalobos. Ang isa ay liham ni Frayle San Estevan nuong Abril, sinabing hinahanap niya at ng 10 kasama si Villalobos, na pinatay ng mga tagaruon ang 15 tauhan ng pangkat, na lumubog ang isang sasakyan nila at nalunod ang 10 kasama nila sa isang ilog sa Tandaya. Mayroon pang isang liham mula sa barkong San Martin na pinabalik ni Villalobos sa Nueva Espania upang humingi ng tulong. Sinabi sa liham na huli na sa panahon nang nagtangka silang maglayag papunta sa Nueva Espania, na pagbalik nila, natagpuan nila at isinakay ang 21 maysakit na Espaniol sa Tandaya at patuloy silang naghahanap kung nasaan na si Villalobos.

Nagpatuloy ng paglibot ang San Juan at nabalitaan ni Alvarado na sa 'pulo ng Zubu, may mga Espaniol na buhay pa mula nuong panahon ni Magallanes (Magellan).' Gawi raw ng mga taga-China na magpabalik-balik duon upang bumili ng ginto at mamahaling bato. Octobre 17, 1944 na nang bumalik ang San Juan sa pulo ng Tidor. Nagkasama-sama muli, kinumpuni ng mga Espaniol ang kanilang mga barko upang makabalik sa Nueva Espania. Nuong sumunod na taon, 1545, pinauna ni Villalobos ang barkong San Christoval maglayag pabalik, sa pamumuno ni Ynigo de Roda bilang capitan, at kasama ang piloto, si Gaspar Rico. Malayo ang landas na tinunton ng San Christoval, narating pa ang Nueva Guinea (New Guinea, sa pagitan ng Indonesia at Australia) na narating ni Alvaro de Saavedra nuong 1527.

Pinalaot din nuong Mayo 16, 1545, ang barkong San Juan de Letran ni Capitan Alvarado upang bumalik sa Nueva Espania ngunit, gaya ng barkong San Martin, hindi sila nakapagpatuloy at napilitang bumalik sa Tidor pagkaraan ng 5 buwan, nuong Octobre 3, 1545.

Ternate, 1546.
Nagsimula nang tumalilis paisa-isa ang mga Espaniol at sumuko sa mga Portuguese sa Ternate. Dahil dito, nagsimula na ring maghinala ang hari ng Tidor na pagtataksilan siya nina Villalobos. Mahina at suko na, nakipagkasundo na si Villalobos sa mga Portuguese. Napalitan na ang kaaway niyang si Jorge de Castro, at pumayag ang kapalit na capitan-general ng mga Portuguese, si Jordan de Fretes, na kalimutan na ang pakikipaglabanan. Nuong Pebrero 18, 1546, pinayagan na ang sinumang Espaniol na sumama sa barko ng Portuguese na nagtungo sa pulo ng Amboina (Ambon ang tawag ngayon). Kasama si Villalobos sa mga lumikas. Sa Ambon, nilagnat siya nang malubha at, katabi ni Santo Francisco Xavier (Saint Francis Xavier, ang kinilalalang 'Apostle of the Indies'), namatay siya nuong Viernes Santo (Good Friday), 1546.

Nuong Mayo 17, 1546, dinala ng mga Portuguese ang pangkat ng mga Espaniol sa Cochin, ang kanilang sakop na lungsod sa India. Mula duon, sakay sa barkong Portuguese, dinala sila palagos sa Cabo da Esperanza (Cape of Good Hope) sa Africa at ibinaba sa Lisbon, lungsod ng hari ng Portugal.

Nagpaiwan ang frayleng Augustinian, si Geronimo de San Estevan, sa Cochin, India (may simbahan at convento ang mga Augustinian duon) kung saan niya isinulat ang kanyang liham ng kasaysayan para kay Mendoza, ang viceroy ng Nueva Espania, nuong Pebrero 22, 1547. Sumama si Garcia Descalante Alvarado sa pangkat ng mga Espaniol na nagpatuloy sa Lisbon, kung saan naman niya isinulat ang pahayag niya ng paglakbay para rin kay Mendoza nuong Agosto 7, 1548.

Balik-balik.
Sumama rin si Guido de Lavezaris, ang ungkat-yaman, sa pangkat na dinala ng mga Portuguese pauwi sa Portugal. Bitbit ang ilang piraso ng luya, nagbalik siya sa Nueva Espania upang makipanayam kay Mendoza, at upang itanim ang luya na magana namang tumubo sa Nueva Espania at, mula duon, sa Espania at buong Europa, bagaman at sinarili ni Mendoza ang bantog at pabuya sa pagdala ng luya sa 'kabihasnan'.

Tulad ni Andres de Urdaneta, si Lavezaris ay nabalik sa kasaysayan ng Pilipinas sa mga dumating na araw nang nakasama siya muli sa paglakbay ni Miguel Lopez de Legazpi, at naging governador pa ng Pilipinas pagkamatay ni Legazpi.

Munti lamang ang naganap ng lakbay ni Villalobos, maliban sa pagpatay at pagkamatay ng maraming tao, ngunit nagsilbi itong pamuno sa sumunod at higit na matatag na pagdayo ni Legazpi. Isa pa, ito ang kauna-unahang paglakbay na sumadya sa mga pulo ng kanluran na kinabilangan ng Pilipinas, sa halip ng pagtuloy na lamang sa Maluku, bagaman at duon din nasadlak sa wakas sina Villalobos. At panghuli, sa paglakbay na ito nagkapangalan ang kapuluan ng 'Phelipinas.'

Balik sa nakaraan      Akyat at ulitin      Tahanan ng mga kasaysayan      Listahan ng mga kabanata      Tuloy sa susunod