Conquistador Ng Pilipinas: Ika-12 kabanata
Against the advice of their leaders, the conquistadors of New Spain sortie against the northern islands, bent on plunder and tribute

2 Salakay Sa Mindoro

MAYO 8, 1570. Pumeka mula sa ilog Panay si Martin de Goiti, ang pangalawa (master-of-camp) ni Miguel Lopez de Legazpi, at si Capitan Juan de Salzedo, governador ng pulo ng Panay at conquistador ng Mamburau at Loban, kapwa sa Mindoro. May dala silang 110 sundalong Espaniol - 90 sandatahang deboga (arquebusiers) at 20 marino - sakay sa dyong (barkong pandagat ng mga taga-Java) na San Miguel, na may 3 kanyon, at sa frigate, maliit na barkong La Tortuga. Kabuntot ang 15 parao, bangkang pandagat ng mga tagapulo, sakay ang mahigit 400 mandirigma mula Cebu at Panay, tinawag na pintados ng mga Espaniol dahil sa mga tattoo nila, at sa pagpahid nila ang pulang tisa (red clay) sa buong katawan ngunit Visaya ang tawag nila sa mga sarili.

Lulusob sila sa mayamang kaharian ng Luzon.

Ang Unang Lusob

Pagka-alis na pagka-alis ng mga Portuguese nuong 1569, tumawid si Miguel Lopez de Legazpi, kasama ang kanyang mga pinunong mandirigma, sa pulo ng Panay upang kumalkal ng buwis (tribute) mula sa mga tagaruon. Inutusan din niya si Capitan Salcedo, ang kanyang apo, na maglibot sa iba't ibang pulo sa tabi-tabi upang humanap ng pagkain at buwis mula sa mga tao. Pinuno na si Salcedo nuon ng mga soldado (sundalo) na dinala sa Pilipinas ng kanyang kapatid, si Felipe de Salcedo. Sakay sa 15 malalaking banca na kinuha sa mga taga-Cebu at taga-Panay, hinakot ni Juan de Salcedo ang 40 soldado at maraming taga-Cebu sa pulo ng Elem (Ilin ang tawag ngayon) sa timog (south) ng Mindoro. Walang lumaban sa mga taga-Elem, mabilis na sumuko lahat at nagbigay ng buwis at pagkain.

Kumuha ng isang gabay si Salcedo at tumawid sa pulo ng Mindoro. Tinunton nila ang baybayin sa kanluran (western coast) at isang madaling-araw (dawn), nilusob nila ang malaking barangay ng Mamburau (Mamburao) at marami ang nakamkam nila duon. Takbuhan ang mga tao at tumakas sa gubat-gubat sa paligid ngunit marami sa mga taga-Mamburao ay nabihag ng mga Espanyol. Kinunan ng pantubos ang mga may ari-arian, ang mga mahirap ay pinakalawalan na lamang nang walang bayad, maliban sa isa na pilit nilang isinama bilang gabay sa marami pang mayamang bara-barangay sa maliit na pulo ng Loban (Lubang), 15 leguas (15 leagues, 72 kilometro) sa kanlurang hilaga (northwest) ng Mindoro. Pagkaalis ng pangkat ni Salcedo, nagbalikan ang mga taga-Mamburao mula sa mga gubat subalit nang makita nilang wasak-wasak ang buong barangay dahil sa pagkalkal ng mga Espanyol, ayaw na nilang itayo muli duon ang kanilang barangay. Sila na mismo ang sumunog sa kanilang mga bahay at sinilaban at lubusang binura ang buong barangay.

3 kuta ng Lubang.
Kahit hatinggabi na nang dumating ang pangkat sa Lubang, nagpasiya si Salcedo na lumusob agad. Tahimik niyang inilagay ang pangkat-pangkat ng kanyang mga sundalo at mga taga-Cebu sa paligid ng mga barangay upang tambangan ang sinumang lumapit, at pagdating ng madaling-araw, sumalakay silang lahat. Ngunit walang tao sa mga barangay. Nabalitaan na pala nila ang pagdating ng mga Espanyol at tumakas silang lahat, hakot ang lahat ng kanilang pagkain at mga ari-arian, at nagtago sa 3 kuta (forts) na itinayo nila sa looban. Ang mga ito ang kauna-unahang kuta na nakita ng mga Espanyol sa Pilipinas.

Dalawa sa mga kuta ay malaki, cuadrado ang corte, may 10 culverin (maliliit na kanyon) sa bawat tagiliran. Bawat pader ng kuta ay mahigit 3 metro ang tayog (2 estado, 10 feet), at bawat kuta ay paligid ng tubig, kulang-kulang 5 metro ang lalim (2.5 brazas, 15 feet deep). Maliban sa mga culverin, ang mga sandata ng mga nasa kuta ay mga pana at palaso, mga sibat, at mga malapad na cuchillo (knife, kampit ang tawag sa Tagalog). May pahid na lason ang kanilang mga palaso (flecha, arrows). Pinaligiran ng mga Espanyol ang unang kuta, at inamuki ni Salcedo ang mga taga-Lubang na sumuko at magbayad ng buwis. Sinagot siya ng mga palaso at putok ng mga culverin.

Fuego!

Isinigaw ni Salcedo ang paglusob at pinagbabaril ng mga Espanyol ang mga taga-Lubang ngunit wala silang nagawa sa 3 oras ng pagsalakay, hindi sila makalapit sa kuta dahil sa lalim ng tubig. Nagtago ng isang banca ang mga taga-Lubang, nakatali sa labas ng kuta, upang gamitin sa pagtakas kung sakali man. Sa malas nila, namataan ito ang mga taga-Cebu at nilangoy ng 2 sundalong Espanyol, at hinila papunta kay Salcedo habang binabaril ng mga sundalo ang sinumang taga-Lubang sa kuta na pumana o kumanyon sa 2 lumalangoy. Pinagbabaril uli nang tumawid ang 15 sundalong Espanyol na sakay na sa banca, at pagdating sa kuta, sinugod ang mga taga-Lubang. Napaurong sa kabilang panig ang mga nasa kuta, naiwan ang 40 mandirigma na pinatay nang dumami na ang mga Espanyol sa paulit-ulit na hakot ng banca. Tuluyan nang nagtalunan at tumakas ang mga taga-Lubang nang dumating at sumampa na rin ang mga taga-Cebu at nadaig ang mga nagtatanggol sa kuta.

Mayo 2, 1570.
Mahigit 100 taga-Lubang ang napatay, mahigit 50 ang nabihag ng mga Espanyol. Nakuha rin ang 12 culverin, at lahat ng pagkain at ari-arian ng mga taga-Lubang sa loob ng kuta. Kinabukasan, pinakawalan ni Salcedo ang isang bihag na hindi sugatan at pinapunta sa pang-2 kuta sa bandang kalagitnaan ng pulo, upang hamukin silang sumuko rin at magbuwis sa mga Espanyol. Hindi masyadong malayo ang pang-2 kuta at bumalik agad ang bihag: Ayaw sumuko ang pang-2 kuta at sabik silang makipagpatayan sa mga Espanyol!

Kinabukasan mismo, sumugod ang mga Espanyol at ang mahigit 400 mandirigma mula Cebu at Panay, nadagdagan pa ng ilan-ilang taga-Mindoro. Humarap si Salcedo sa pang-2 kuta ang ipinasigaw sa tagapagsalita (interpreter) na magdurusa sila kapag hindi sila sumuko at ibigay ang kanilang mga pagkain at ari-arian sa mga Espanyol. Sigaw din ang sagot ng mga mandirigma sa pang-2 kuta, sinundan ng mga pana at paputok ng kanilang mga culverin. Pinagbabaril naman sila ng mga Espanyol. Buong maghapon silang nagbarilan at nagputukan sa init ng araw, walang nangyari. Malapit na ang takipsilim (night), pagod na ang mga Espanyol, gutom at buong araw hindi kumain, nang umurong sina Salcedo sa mga banca nilang nakadaong sa pampang ng kalapit na ilog. Ipinasiya niya na lumusob uli kinabukasan, paligiran nang gitgit ang pang-kuta hanggang magiba nila ang kuta.

Umasa ang mga tao sa pang-2 kuta na umalis na mga kalaban kaya napanghal sila at nasiraan ng loob nang makita nilang bumalik kinabukasan ng madaling-araw ang mga Espanyol at ang daan-daang mandirigma kakampi. Lalo silang nasindak nang agad at masugid silang ginitgit at binakbakan uli ng mga Espanyol at mga mandirigma. Natanto nila na hindi sila titigilan ng mga Espanyol hanggang hindi sila napapatay na lahat, at hindi nagtagal silang nagpasiyang sumuko na. Binigyan nila si Salcedo ng 100 tael, mahigit 4 kilo ng ginto, na pinaghati-hati sa mga sundalong Espanyol. Kinalkal din ng mga Espanyol at ng mga kasamang mandirigma ang mga pagkain at ari-arian sa pang-2 kuta.

Nuong araw ding iyon, bandang ika-10 ng umaga, sinugod nina Salcedo ang pang-3 kuta sa isang maliit na pulo sa tabi ng Lubang. May 300 mandirigmang tagaruon ang nagkubli sa isang tuktok ng maliit at mabatong burol (hill) na mabilis pinaligiran nina Salcedo kaya naharang pa nila ang isang kulelat na banca, sakay ng bandang 30 mandirigma mabagal sa pagtakas. Maghapon uling nakipagbarilan ang mga Espanyol sa 300 tao sa tuktok ng burol. Kinabukasan, gumawa ang mga Espanyol at mga kakamping mandirigma ng mga hagdanan upang akyatin ang burol. Nang magsimulang isaklay ang mga hagdanan sa burol, nasiraan na ng loob ang mga nasa sa burol at sumuko na kay Salcedo. Nagbigay sila ng 100 ta el ng ginto, gaya ng mga sumuko sa pang-2 kuta.

El conquistador.
Hakot-hakot lahat ng nakalkal na pagkain at ari-arian nang bumalik sa Panay si Salcedo at naghayag kay Legazpi. Nakatagpo niya ruon si Martin de Goiti, na kababalik din kasama ng kanyang mga tauhan matapos salakayin at sakupin ang pulo ng Acuyo. (Hindi na matanto kung saang pulo ito. May ulat na maaaring ito ang malaking barangay ng Abuyog sa Leyte.) Hinirang si Salcedo bilang conquistador ng Mamburao at Lubang, ang kauna-unahang nasakop niya. Bagaman at marami ang nakalkal ng 2 pangkat, hindi magtatagal ang pagkain, sang-ayon sa karanasan nina Legazpi sa Cebu, hanggang hindi sila nakakatagpo ng malaking puok na may sapat na bukirin upang mapakain taon-taon ang mga Espanyol. May ilan-ilan nang mga Espanyol ang humiwalay at nakibahay na sa mga tao sa iba't ibang pulo sa karatig upang makakain araw-araw.

UPANG hindi magkalansag-lansag ang kanilang hukbo, nagpulong ang mga pinuno at mga frayle at nagpasiya silang subukang sakupin ang Luzon, nabalitaan nilang malawak at mayamang kaharian na maaaring tahanan nang permanente ng buong hukbo. Subalit ipinaalaala ng mga frayle, at sumang-ayon sina Legazpi at ang mga pinuno, na gagawing mapayapa ang gagawing pagpasok sa Luzon, gaya ng habilin ni Felipe 2, hari ng Espanya, na huwag tularan ang pagdanak ng dugo na naganap sa pagsakop ng Espanyol sa America. Sina Goiti at Salcedo ang napiling mamuno sa pakikipag-kaibigan sa Luzon. Maliban kay Salcedo, na apo ni Legazpi at kapatid ni Capitan Felipe de Salzedo, alalay ni Goiti bilang mga pinuno si Sargento Mejor Juan de Moron, Mejor Amador de Rriaran, punong pulis Graviel de Rribera, at ang tagapag-ulat (notario) ni Legazpi, si Hernando Riquel.

Pagkalayag pahilaga nang 2 araw, nakarating sila sa pulo ng Zibuyan (Sibuyan, sa pagitan ng Romblon at Masbate), matayog at bundukin at bantog sa dami ng mina ng ginto. Hindi sila tumigil sa pulo na 14 leguas (67 kilometro) ang layo sa Panay. Bandang 15 leguas (72 kilometro) sa hilaga ng Sibuyan, nadaanan nila ang maliit, bilog at matayog na pulo ng Banton (sa pagitan ng Romblon at Marinduque), kung saan nakatira ang ilang Espaniol kasama ng maraming tagapulo, makikisig at kinukulayan ang mga katawan at nabubuhay sa pag-pastol at paglako ng mga kambing.

Barko ng mga Intsik.
Sa kanluran, 12 leguas (58 kilometro) mula Banton, malaki ang pulo ng Bindoro (Mindoro), ang tinawag na munting Luzon (lesser Luzon). Bahagi nito, sa kanluran, ang nayon ng Mamburau at ang pulo ng Luban (pulo ng Lubang, sa tapat ng Batangas) ay nalupig na ni Salcedo nuong nakaraang taon, at nagbabayad na ng buwis (tribute). Kaya tinanghal na conquistador si Salcedo. Nabalitaan ng mga Espanyol na pulos Muslim (Moro ang tawag ng mga Espaniol, ayon sa mga Muslim na dating sumakop sa Espanya, na mga taga-Morocco.) ang nakatira sa mga dalampasigan sa paligid ng pulo. Sa gubat ng mga bundok sa looban, may mga hubad-hubad na tao, tinawag na Chichimeco. (Mangyan ang tawag sa kanila ngayon.) Sa hilaga ng pulo dumaong ang buong pangkat ni Goiti. Pinakalat niya sa paligid ang mga sundalo at mga Visaya upang magsiyasat. Sa kanyang nakita na, walang mga bukid sa pulo at malamang kulang sa pagkain. Hindi maaaring mamahay dito ang mga Espaniol ni Legazpi. Pagbalik ng mga nagsiyasat, narinig na may 2 dyong ng mga sangley (xiang li, tawag sa mga nagkakalakal mula China) sa ilog Bato (Baco) 5 legua (24 kilometro) ang layo. Lumalakas ang ihip ng hangin, pakanlurang timog (southwest), mapanganib pumasok sa ilog ang 2 barkong San Miguel at La Tortuga. Inutusan ni Goiti si Salcedo na dalhin ang karamihan ng mga parao, naisasagwan kahit saan, at makipagpayapa sa mga taga-China. Kalilipat pa lamang ng mga sandatahang deboga nang naging bagyo ang hangin at, nuong gabi, nagkahiwa-hiwalay ang mga barko. Nagkanlong sina Goiti, sakay sa San Miguel, sa tabi ng isang gulod sa dalampasigan. Natangay ang La Tortuga at 4 parao na iniwan ni Salcedo sa malayo. Ang mga parao ni Salcedo man ay nakalat din. Pagkaraan ng bagyo nuong madaling-araw, silang lahat ay naghanapan. Isang pangkat ng mga parao, ang napadpad sa may ilog Baco, ay nagpaputok ng mga arquebus (baril na de-sabog) upang marinig ng mga nawawalang kasama.

Biglang lumusob ang mga Intsik.

Bakbakan sa dagat.
Maaaring nagulat sa putukan ng mga baril, bumulwak mula ilog ang 2 dyong, ladlad lahat ang layag, hinahalibas ang mga tambol, bumubuga ang mga torotot at mga sipol, naghihiyawan at panay ang paputok ng mga culverin (maliit na kanyon) at mga dambuhalang kuwitis (rockets). Sanay sa digmaan sa Mexico, hindi nasindak ang mga sundalong Espanyol, at lumusob din sila at pinaligiran ang 2 dyong. Pinagbabaril ng mga arquebusiers ang mga Intsik at napilitang magkubli ang mga ito. Inakyat ng ibang sundalo ang mga dyong at naghalo ang balat sa tinalupan. Sa 80 sangley, 23 ang pinatay. Nabihag ang iba. Hinalughog ang 2 dyong at nakalkal ang maraming sutla (seda, silk), ginintuang sinulid, mga pabango, mga porselanang mangkok, mga telang bulak (cotton), bakal, tanso, pagkit (wax) na nabili ng mga Intsik sa Mindoro, at mga sinoratas, - malalaki at magagandang banga (jars) na porselana.

Ano'ng ginawa n'yo!?

Narinig ang bakbakan, agad dumating si Salcedo kasama ang ibang mga parao. Nagalit siya nang nakitang sinalanta ng mga sundalo at mga mandirigma ang mga sangley. Pagdating ng San Miguel, lalong galit si Goiti, binulyawan pati ang mga Intsik.

Hindi kayo dapat sumugod! Gusto lang naming makipagpayapa!

Pagkabalik ng hinahon, pinakawalan ni Goiti ang mga bihag na Intsik at ibinigay ang isa sa mga barko nila upang makabalik sila sa China. Dumaong sila sa baranggay sa tabi ng ilog Baco. Si Riquel, ang tagapagsulat ni Legazpi, ang inutusang mangasiwa ng pagkumpuni sa barkong babalik sa China. Ang pang-2 barko ng mga Intsik ay pinapunta ni Goiti sa Panay, sakay ang mga nakalkal na kalakal, 4 sundalo, 4 Intsik at 12 taga-Mindoro na sumapi sa mga Espaniol. Nangako ang mga taga-Baco na magbibigay sila ng 200 tael ng ginto, kung maghihintay si Goiti nang ilang araw. (Ang tael ay lumang sukat sa China, katumbas ng 1.5 onsa o ounce. Ang 200 tael ay kulang-kulang 9 kilo ng ginto.) Ibinalita nila kay Goiti na may 3 pang dyong ng mga sangleys sa Mindoro, ang pangunang nayon sa pulo, 5 legua (24 kilometro) ang layo. Inutos ni Goiti sa mga taga-Baco na ipunin nila ang ginto at tatanggapin niya pagbalik mula sa Mindoro. Sumulong ang buong pangkat kinabukasan ng umaga.

Kutang Mindoro.
Tanghali na ng Mayo 17, 1570 nang mamasdan ng mga Espaniol ang kutang bato sa Mindoro, sa isang matarik na gulod na naliligid ng pader na bato, 4 metro ang kapal, at nakasampa duon ng maraming culverin. Nakahanay sa gulod at pader ang 400 mandirigma, nakasibat, may pana ang iba, nakasuot ang marami ng makukulay na putong (head wraps). Umuugong ang ihip sa maraming kabibe, saliw sa dagundong ng mga tambol at gong, at hiyawan ng mga mandirigma nang dumaong ang San Miguel, kasunod ang La Tortuga at mga parao. Sa gitna ng ingay ng mga mandirigma, napuna ni Goiti na nagdadalawang loob ang mga taga-Mindoro, nais makipagpayapa ng marami. Inutusan niya ang buong pangkat na manatili sa malayo sa dalampasigan, at kasama lamang ng isang sundalo, isang binyagang Visaya na tagapagsalita (interpreter), at si Riquel, ang tagapag-ulat, lumapit at tumayo sa paanan ng kutang bato. Nagsugo ang mga mandirigma ng isang tagapag-usap (negotiator) na bumaba sa pader. Inamuki ni Goiti na sumuko silang lahat at walang masasaktan. Umakyat pabalik ang tagapag-usap, at isang pinuno naman ang bumaba at nangakong makikipagpayapa at magbabayad ng ginto kung lalayo muna sina Goiti. Pumayag si Goiti at sinabing bago sila lumayo, magpaparada ang mga sundalo bilang parangal sa pagkakasunduan nila.

Huwag kayong mabahala sa pakitang gilas namin, payo ni Goiti bago sila bumalik sa pangkat Espaniol sa dalampasigan.

Sa bawat sigaw na utos, magilas na nagpangkat-pangkat ang mga sundalo, iba't ibang panig ang hinarap, sabay-sabay ang paputok ng baril, sabay-sabay ang duro ng mga sibat at espada, tapos magsasama-sama uli, susugod at babaril, nakatutok ang mga espada at sibat, babaligtad at susugod sa ibang dako, baril at tutok uli. Nasindak lahat ng tagapulo, pati ang 400 Visaya na nahaluan ng 200 mandirigma mula ilog Baco at mga karatig baranggay, lalo nang sumali sa pakita ang mga kanyon sa San Miguel. Unang ibinayad ng mga taga-Mindoro ay 60 tael ng ginto at sa sumunod na 5 araw, nakapagbigay sila ng 200 tael lahat-lahat.

Panay ang usisa nina Goiti tungkol sa kaharian sa Luzon at sinabi ng mga taga-Mindoro na lubhang malayo ito, at maaaring hindi nila marating dahil sa masama ang panahon. Dagdag pa na napakaunti ng mga Espaniol upang humarap sa kaharian, na may maraming dambuhalang parao na nakapagsasakay ng maraming culverin at 300 mandirigma, kayang gumapi at palubugin ang 2 parao nang sabay. Sa halip na matakot, lalong nasabik ang mga Espaniol sa hayag ng yaman at lakas ng Luzon. Inutos ni Goiti na mag-ipon pa ng ginto at kukunin niya pagbalik mula Luzon, at hatinggabi nuong Mayo 13, 1570, pumalaot pahilaga ang buong armada.

Tanghali ng araw na iyon nang dumaong ang San Miguel at La Tortuga sa isang kapuluan (maaaring sa Verde o sa Maricaban Islands) sa pagitan ng Mindoro at Luzon upang hintayin ang mabagal na mga parao ng mga mandirigma na pinamunuan ni Salcedo. Humimpil 2 araw duon sina Goiti, bago naglayag nang banayad, nang hindi gaanong maiwanan ang mga parao papuntang Luzon. Natuklasan nila ang isang malawak na luok (Balayan Bay) at dumaong ang San Miguel sa tabi ng baranggay ng Balayan, sa dalampasigan ng tinatawag ngayong Batangas. Kaiba ang nilandas ng mga parao pagkapasok sa luok, mas malapit sa dalampasiga, at nasalubong nila ng mga bangka ng mga taga-Balayan na kasalukuyang nangingisda nuon. Nakipagkaibigan sila at itinuro kay Salcedo ang bukana ng ilog Pansipit na papasok sa malaking lawa ng Bombon (Taal Lake ang tawag ngayon) na mayroon daw malaking kuta (fort) ng mga taga-Bombon. Maiglap na naghanda ng mga sandata at pananggalang ang mga Espanyol at, kasunod ang mga taga-Balayan, pinasok ang ilog upang lusubin ang kuta.

Nakaraang kabanata       Ulitin mula sa itaas       Susunod na kabanata      
Tahanan ng mga kasaysayan            Listahan ng mga pitak