BAGO mag-9 ng gabi nuong Enero 20, 1872, nilusob ng 40 manggagawa at sundalong Pilipino ang tanggulang San Felipe sa Cavite. Panguna ang isang sargento, si “La Madrid,” pinatay nila ang 7 pinunong Español sa tanggulan (fuerza, fort). Saka lamang sumali sa aklasan ang mahigit 100 tauhan sa mga barko duon, mga Pilipino rin.

Pagkaraan lamang ng isang oras, nuong ika-10 ng gabi, pinaputok nila ang isang cañon upang ipahayag sa kabayanan ang kanilang tagumpay - naagaw na nila ang fuerza at ang imbakan ng sandata (arsenal) ng Cavite. Tumakas ang isang tenienteng Español upang magsumbong subalit nabihag siya ng mga taga-Cavite, kaya kinabukasan na bago nakarating sa Manila ang balita ng aklasan.

GOMBURZA: Aklasan Sa Cavite Nuong 1872

Naghimagsik ang mga makabago at mapagpalaya sa España, pinalayas si regina Isabella 2, at itinatag ang kauna-unahang republica duon. Isa sa tulad nilang masugid magpa-unlad, si general Carlos Maria de la Torre, ang pinadala nilang governador sa Pilipinas... Maigsi lamang nanungkulan si Torre, 1869 hanggang 1871, subalit nuon nakatikim ang mga Pilipino ng kalayaan at natutunan ang kanilang mga karapatan. Pagkatapos, hindi na nila natanggap ang ibinalik, sa udyok ng mga frayle, na paghigpit at kalupitan...
                            -- Fr. Emerson Salvador, The Revolution of 1898: Liberalism in the Philippines
Cavite nuong 1659

Pagsikat ng araw kinabukasan, mula sa mga pader (paredes, walls) ng fuerza, hinikayat ng mga nag-aklas ang iba pang sundalo at manggagawang Pilipino sa himpilan (guarnicion, garrison) sa Cavite subalit tumanggi ang karamihan ng mga sundalo. Sa halip, pinaligiran nila ang fuerza at arsenal kaya napilitang magtago sa luob ang bandang 200 nag-aklas.

Nuong araw ding iyon, dumating ang hukbong Español mula sa Manila - 2 regimientos (regiments) ng mga sundalo at isang brigada ng artilleria, may dalang 4 cañon - na pinasugod ni general Rafael Izquierdo, governador ng Pilipinas nuong 1871 hanggang 1873, at kung kanginong lupit ay siyang naging sanhi ng kaguluhan.

Kasama ng mga sundalong nakapaligid sa fuerza, paulit-ulit sumalakay ang hukbong Español subalit palagi silang napaurong ng mga nag-aklas. Nang nalaman ng mga Español na walang pagkain sa luob ng fuerza at arsenal, pinasiya nilang gutumin na lamang ang mga nag-aklas, at nagbantay sa paligid ang hukbo. Hindi nagtagal, nagwagayway ng puting watawat ang mga nag-aklas at sumuko.

Pinabayaan silang lumabas sa fuerza, bitbit pa rin ang puting watawat, hanggang bandang 15 hakbang nang pinagbabaril sila ng nakapaligid na hukbo. Patay na lahat ang unang pangkat ng sumuko nang salakayin ng mga Español ang luob ng fuerza. Walang laban ang mga nag-aklas na naiwan sa luob at agad natapos ang bakbakan. Lahat ng buhay pa ay binihag, nilitis at binitay, maliban sa mga tauhan ng mga barko, na hinatulang makulong nang 10 taon sa Mindanao.

Sa paglitis lumitaw na ayaw magbayad ng buwis ang mga nag-aklas, buwis na mahigit 200 taon nang libre sila bilang sundalo at tauhan ng barko ng hukbong Español. Si Izquierdo ang nag-utos na pagbayarin sila ng buwis mula nuong 1972. Sa pagparusa, dapat sana ay natapos na subalit ginamit ni Izquierdo ang aklasan upang sugpuin ang lumalagong kalampag (campaña, agitation) ng mga Pilipino na maituring na kapantay ng mga Español, at palitan ng mga paring Pilipino ang mga frayleng Español.

Hindi pa napupuksa ang aklasan sa Cavite, pinadakip na ni Izquierdo ang mga tanyag na Pilipino sa Manila, sa paratang na kasabwat sa tangkang ihiwalay ang Pilipinas sa España. Kasali sa mga dinakip ang 3 Pilipinong pari, pamuno sa kalampag na palitan ang mga frayleng Español - sina Jose Burgos, Mariano Gomez at Jacinto Zamora.

Gomez, Burgos, Zamora

NUONG panahong iyon, ang tanging pag-asa ng Pilipino na makapantay ang Español ay mag-pari. Dahil sa malawak na pag-unlad sa Europa at paglayà ng Americas mula sa pagsakop ng España, unti-unting yumaman ang mga mestizo at principales sa Pilipinas, subalit tanghal pa rin ang pagiging pari nuon dahil matimtiman ang mga tao. Cavite at Manila

Ito ang nilandas ng 3, marurunong at nagtapos lahat ng pagka-pari sa Universidad de Santo Tomas. Nauna si Gomez, mestizong Intsik na 73 taon gulang at cura sa Bacoor, Cavite. Siya ang sumulat at naglabas ng pahayagang La Verdad (Ang Totoo, The Truth) tungkol sa karumal-dumal na kalagayan ng mga tao sa Pilipinas. Duon din niya nilathala ang mga maka-unlad na sulat at panawagan ni Padre Burgos. Sumunod si Zamora, mestizong Español na ipinanganak sa Pilipinas nuong 1835 at naging cura ng cathedral ng Manila sa Intramuros. Pinaka-batà

[ May mga ulat na Español sina Zamora at Burgos subalit dapat paghinalaan ang pagiging ‘Castila’ ninuman nuong panahon ng Español, nang bihirang ‘purong’ Español, at lalong bihirang taga-Castilia, ang nakarating o nagnais pumunta sa Pilipinas. Katunayan, bihirang Castila - ang mga pangunahin, at mayamang tao sa España nuon - ang umalis sa Europa, o nagkusang pumunta sa America. Iilan ang Castila kahit sa mga naging governador ng Pilipinas, at naparito lamang dahil inutos ng hari. Karamihan ng Español sa Pilipinas, pati mga frayle, ay mga dukha mula sa malalayong lalawigan ng España gaya ng Vasco at Vizcaya. At halos lahat ng mula sa Latin America ay mga mestizo na, ayon sa mga ulat ng Español, ay pulos naging ‘Castila,’ at ‘don’ at ‘doña,’ pagdating na pagdating sa Manila.]

at pinaka-sikat si Burgos, mestizong Español na isinilang sa Pilipinas nuong 1837. Nag-aral at nagsilbi siya sa isang matalinong Pilipinong pari, si Pedro Pelaez, na pambatò ng kalampag na palitan ng mga Pilipino ang mga frayleng Español. Nang namatay si Pelaez sa lindol sa Manila nuong 1863, si Burgos ang pumeka. Sumulat siya ng manifesto nuong 1864, hindi sa pangalan niya, angal sa pagpahirap sa mga Pilipinong pari. Bilang tagapag-suri ng mga pari sa mga paroco (synodal examiner of parish priests) sa cathedral ng Manila, mabisa si Burgos at maraming frayle ang nagalit sa kanya. Ilang ulit siyang inaway ni Gregorio Martinez, arsobispo ng Pilipinas nuong 1862 - 1875.

Nang hindi nagtagal, nagtatag ang mga principale sa Manila ng comisión de reforma (Lupon sa Pagbubuti), isa si Burgos sa nagsapì, at siya ang natanghal na pinuno, ng isang sangay (subcomisión, sub-committee) para sa mga pari. Katulong niya sina Gomez at Zamora, at sinimulan silang tawagin ng mga Español sa Manila at paligid na ‘los filibusteros’ (‘mga naghihimagsik’).

Nilitis Nang Mabilis

Kasabay ng 3 pari, ipinadakip ni Izquierdo sina Agustin Mendoza, cura ng simbahan sa Santa Cruz, Antonio Regidor, kilalang abogado at concejal sa Manila, Joaquin Pardo de Tavera, isang concejal din, Feliciano Gomez, Enrique Paraiso, Jose Basan, Maximo Paterno, Crisanto Reyes, Ramon Maurente at iba pang mga tanyag na pari at principales sa Manila.

Dinakip din ang lahat ng Masón sa buong kapuluan, pinarusahan o ipinatapon. Ipinasara ang maraming masonic lodges. Sa Cebu, natutop nang biglaan ang Logia Española habang nagpupulong. Lahat ay dinakip at ihinarap sa hukuman.

Ang maraming dinakip sa Manila ay nilitis sa

isang hukumang militar (court martial) sa paratang na nagsabwatan upang magtatag ng republica sa Pilipinas. Isang pinuno ng hukbong Español, si Manuel Boscaza, ang hinirang na fiscal sa paglitis na ginanap nang madalian. Isa ring sundalo, si capitan Fontivel, ang abogado ni Padre Burgos.

Umamin ang isa sa mga nasakdal (accused), si Francisco Saldua, na kasabwat siya sa aklasan at sa tangkang himagsikan laban sa España. Kumalat ang bulong na patatawarin siya kung ti-testigo siya laban sa 3 pari. Tutuo man o hindi, bumaligtad si Saldua at ipinagkanulo ang mga kasama niyang pinaratangan.

Hinayag niyang 3 ulit siyang nagdala ng sulat kay Padre Zamora na agad nagtungo sa bahay ni Padre Burgos. Sinabi rin daw sa kanya ni sargento La Madrid, ang pinuno ng aklasan sa Cavite, at ng isang kapatid ni Pio Basa na si Padre Burgos ang mamumuno sa pamahalaan, at siya ang hihingi ng

tulong mula sa sandatahang dagat ng America.

Ilang sundalo ng hukbong Español ang nagpahayag ng narinig nila sa ibang tao na sakaling magwagi ang himagsikan, ang magiging pangulo ng bagong republica ay ang pari ng paroco ni San Pedro. Ito ang tawag sa paroco ng cathedral sa Manila. Ang pari duon ay sa Padre Burgos, sunod ang pang-2 niya, si Padre Zamora.

Isang testigo, si Enrique Genato, ang nagsabi na nagpulong nang lihim sina Burgos, concejal Regidor, Marcelo del Pilar, Rafael Labra, Antonio Rojas at iba pa. Pinag-usapan daw nila ang mga frayle, himagsikan at digmaan. Ipinahayag naman ni Marina Chua Kempo na narinig niyang pinag-usapan ng mga nasakdal ang gagawing paglipol (massacre) sa mga Español, at si La Madrid daw ang itatanghal na governador o pinunong militar (capitan general).

Gomez, Burgos, Zamora Isang frayle, si Fray Norvel, ang nagsiwalat na hinihimok ng mga meztiso (creoles, half-breeds) ang mga tao na maghimagsik laban sa España. Nakita raw niya sa Burgos na nagpamudmod ng mga kasulatan na laban (subversive) sa pamahalaan at kaharian. Pati ang casera ng bahay na tinirhan ni Burgos ay tumestigo. Madalas daw mag-usap ang mga dumalaw tungkol sa baril at cañon, sumisigaw pa ng

Fuera oficiales, canallas, envidiosos, malvados!” ( “Palayasin ang mga nanunungkulan, ang mga baboy, mga inggit, mga masama!” ) at kung minsan naman,

Viva, Filipinas libre, independiente!” ( “Mabuhay, Pilipinas na malaya at nagsasarili!” ) Subalit lagi raw silang sinuway ni Burgos at pinayuhang magsikap mapagbuti ang kalagayan ng mga tao nang walang dahas o digmaan.

Hiniling ni capitan Fontivel, ang tagapag-tanggol ni Padre Burgos, na pawalang bisa ang mga paratang dahil walang sapat na katibayan, subalit tumanggi si general Izquierdo at inutos na ipagpatuloy ang paglitis. Nais ni Fontivel na ukilkilin ang testimonio ni Saldua subalit itinigil na ng hukuman militar ang paglitis, may sakit daw si Saldua at hindi na kayang tumestigo uli. Nuong ika-11 ng gabi ng Febrero 15, 1872, matapos nag-usap ang mga juzgador nang 8 oras, hinatulang mabilanggo nang 10 taon ang ibang nasakdal. Ang iba naman ay ipinatapon sa Guam sa tagal ng mula 2 hanggang 8 taon. Si Saldua at ang 3 paring Burgos, Gomez at Zamora ay hinatulan nila ng bitay.

      Ginarote Sa Bagumbayan
WALA kaming kasalanan! Hinarap nina Burgos at Zamora ang mga juzgador. Wala kaming kinalaman sa aklasan sa Cavite! Wala kahit anumang katibayan laban sa amin!

Walang kabuluhan kumuha ako ng sariling tagapag-tanggol, wika naman ni Gomez. Ayaw n’yong mga jusgadores na ipakita kung sino ang nagparatang sa akin. Kahit na alam n’yong wala akong sala, buo na ang pasiya n’yong hatulan ako, at wala akong kapangyarihan baguhin ang inyong pag-iisip.

Ikinulong sila sa piitan ng hukbong Español. Hindi nakapaniwala si Zamora na papatayin siya dahil lamang nanawagan siyang gandahan ang turing sa mga Pilipinong pari, at unti-unti siyang nasiraan ng bait, wala nang kibo at lagi na lamang nakatitig sa malayo.

Kinabukasan, inutos ni general Izquierdo kay arsobispo Martinez na hubaran ng pagka-pari (defrock) ang 3 bago mabitay, subalit tumanggi si Martinez, hanggang makakita ng katibayan laban sa mga pari. Sa halip, inutos niya na patunugin ang mga kalembang (campanas, church bells) ng cathedral sa Manila nuong araw ng bitay, Febrero 16, 1872, nang dumagsa ang maraming tao sa Bagumbayan.

Nasaksihan nilang unang binitay si Saldua, nakangiti hanggang bandang huli dahil sa maling akala niya na patatawarin siya dahil sa kanyang testigo. Sumunod ang matandang Padre Zamora, taás ang nuó, dilát ang mga matá. Binigyan niya ng bendición ang mga tao na nakaluhod sa paligid. “Walang dahong nalalagas kundi sa takda ng Diós,” wika niya sa frayleng Recollect na nag-confesar sa kanya. “Yari din lamang amen niyang mamatay ako dito ngayon, mahal kong Padre, masunod ang kaluoban niya!”

Si Padre Zamora ay sukdulang baliw na. Walang imik na lumapit nang tawagin, umupo sa bitayan, at walang imik na namatay.

Huling tinawag si Padre Burgos. Napa-iyak parang batà, tinungô niya ang ulo sa mga kaibigang namatyagan niyang nakapaligid. Pagka-akyat sa bitayan, hinayag niya kay comisario Boscaza, “Senores, pinapatawad ko kayó. Nawa’y patawarin din kayo ng Diós!”

“Ano’ng kasalanan ang nagawa ko?” bulalas ni Burgos sa mga frayle na nasa tabi niya, hinimok siya mamatay nang tahimik. “Talaga bang mamamatay ako nang ganito? Diós ko, wala bang katarungan sa daigdig?!”

“Patawad po, Padre,” lumuhod sa harap ni Burgos ang verdugo matapos niyang igapos ito sa garotte, “kailangan pong patayin kita, labag man sa kaluoban ko!”

“Pinapatawad kita, hijo,” sagot ni Burgos, “tupdin mo ang iyong tungkulin.”

Pagkabitay kay Burgos, namighati ang mga tao sa paligid, lumuhod lahat at nanaghoy nang panalangin para sa patay. Nabalisa ang mga Español at mga frayle at nagkulong lahat sa luob ng Intramuros. Sa halip na matakot ang mga tao gaya ng tangka ni general Izquierdo, ang pagbitay sa 3 pari ay lalong nagpalawak ng pagpuna ng mga Pilipino sa kalabisang dinaranas nila. Nagsimulang natiklop ang hinawa ng mga karaniwang tao sa politica de reforma ng mga Pilipinong pari at principales.

Sa udyok ng mga frayle, nagpatuloy ang pag-usig sa mga nananawagan ng reforma, kahit na pagka-alis ni Izquierdo nuong 1873. Upang makaiwas, ilang principales ang tumakas at nanirahan sa Hongkong

at iba pang lungsod sa mga kalapit na bayan. Ang mga maykaya ay nagtuloy sa Europa, pati sa España mismo na, dala ng walang tigil na sigasig ng mga makabagong Español, ay mas mapagpalaya at maka-unlad kaysa sa Pilipinas. Sila ang nagmana ng tinig na naudlot nuong bitayin sina Gomez, Burgos at Zamora. Pagkaraan Garrote lamang ng 8 taon, sumaliw sa tinig si Graciano Lopez Jaena na dumating sa España nuong 1880. Napalitan ang politica ng reforma ng politica ng propaganda.
  © copyright 2005

ANG  MGA  PINAGKUNAN:
The Philippine Islands, 1493-1898, by Emma Helen Blair and James A. Robertson, 1903, Bank of the Philippine Islands commemorative CD, 1998
Cadiz, Cavite and the Consequences, by Harry Sichrovsky, 1983/1987, Ferdinand Blumentritt: An Austrian Life for the Philippines, www.univie.ac.at/Voelkerkunde/apsis/aufi/rizal/har-cav.htm
The Gomburza Trial of 1872, La Vida Lawyer, Famous Trials of the Philippines, mbaceron.agalaw.net/2005/09/famous-trials-of-philippines-gomburza.html
The Filipino Spirit, Moments of Philippine History, www.msc.edu.ph/centennial/history.html
The Former Philippines thru Foreign Eyes, by Fedor Jagor et al, www.authorama.com/former-philippines-28.html
GOMBURZA, www.cpcabrisbane.org/Kasama/2001/V15n2/Gomburza.htm
The Philippines, 1863-1898, by Alexandre Ganse, World History at KMLA, Korean Minjok Leadership Academy, http://www.zum.de/whkmla/region/seasia/phil18631898.html
Liberalism in the Philippines, by Fr. Emerson Salvador, The Revolution of 1898: The Main Facts, Newsletter of the District of Asia, Jan - Mar 2002, www.sspxasia.com/Newsletters/2002/Jan-Mar/Liberalism_in_the_Philippines.htm

Ulitin mula sa itaas             Tahanan: Mga Kasaysayan Ng Pilipinas             Aklasan Ng Mga Charismatic Pinoy             Talambuhay Ni Jose Burgos