DALAWANG linggo matapos lagdaan ang kasunduan, nuong Deciembre 27, 1897, sumuko si Emilio Aguinaldo at kapatid na Baldomero, si Mariano Llanera at 26 pang mga pinuno (34 sa ibang ulat) sa Biak-na-Bato. Isinuko nila ang mahigit 200 sira-sirang baril, nanawagan sa lahat ng Katipunero na sumuko na rin, bago sumakay sa Urano, isang barkong Español, at nagpatapon (exile) sa labas ng Pilipinas.

Dumating sila sa Hongkong nuong Deciembre 31, 1897. Ika-2 araw, nuong Enero 2, 1898, nilagak ang 400,000 pesos (dolyar Mexicano na paiba-iba ang halaga, sa ibang ulat) sa Hong Kong and Shanghai Bank sa pangalan ni Aguinaldo. Inilipat niya ang baha-bahagi ng salapi sa iba’t ibang banco duon. Wala na silang tinanggap na salapi pagkatapos.

Agad pinag-awayan ng mga patapon

KASUNDUAN  SA  BIAK-NA-BATO

Pahirap Ng 400,000 Pesos Sa Hongkong

Hindi kinilala kahit kailan man ang pamahalaan ng himagsikan kaya hindi masasabing kasunduan (tratado, treaty) ang ginanap sa Biak-na-Bato. Ito ay karaniwang napagkayarian lamang (contrata, settlement)... Sa tingin ng pamahalaan ng España, ito’y isang suhol (sobornar, bribe) lamang...
                                                -- James A. LeRoy, The Philippines, 1860-1898, New York, 1907

Ayaw hati-hatiin ang salapi, sinarili ni Aguinaldo ang paggasta sa pamuhayan (presupuesto, budget) nilang lahat sa bayan na dayuhan sila, ni hindi nila alam ang wika - Intsik o English - at lahat ng gastos, pati damit at sapatos, ay inawas sa deposito. Mahigpit humawak si Aguinaldo, nilista lahat ng ginasta at, dahil wala silang nagawa

Unti-unti silang nalugi. Dapat sana, kita (interest) lamang ang gastahin nila upang hindi mabawasan ang deposito, subalit 12,000 pesos lamang ang kita sa isang taon, samantalang ang lakas ng gastos nila ay aabot sa 22,000 pesos santaon. Nuong Abril 1898, dumating pa ang isang malaking problema.

Bayad-Pinsala Sa Pilipinas
Pinamudmod o Kinupit?

Hindi isinali ni Paterno sa contrata ang nalabing 900,000 pesos sa pinayagang bayad-pinsala dahil ibibigay daw sa mga napinsala na hindi naman naghimagsik. Minabuti kong huwag nang usisain ito nuong panahong iyon...
--Capt. Gen. Fernando Primo de Rivera y Sobremonte, ‘Memoria dirigida al Senado...acerca de sa gestion en Filipinas,’ Madrid, Agosto de 1898

Mayruong nakalimot na nasa bulsa pala niya
itong napakalaking salapi...
--Trinidad H. Pardo de Tavera, pahayag sa
‘Report Philippine Commission,’ 1900

ILOKANO ang naiwang pinaka-mataas na pinuno sa Biak-na-Bato nang mag-alisan sina Aguinaldo at siya, si Isabelo Artacho ang hinalal na presidente ng mga naghimagsik duon na nais ‘maka-parte’ sa salaping ibinigay ng España. Nagpulong sina Artacho, Artemio Ricarte, Isidoro Torres, Paciano Mercado (Rizal) at Francisco Soliman Makabulos bago hiningi sa governador ang natirang 400,000 peso, bahagi nila sa suhol upang sumuko. Pumayag naman si Fernando Primo de Rivera subalit sa 200,000 pesos, ang pang-2 ‘hulog’ (installment) na pinaghati-hatian ng mga ‘napag-iwanan’ (abandonados).

Ang hatian sa Pilipinas, tulad ng mga nilaman sa kasunduan sa Biak-na-Bato, ay pulos lihim sa kani-kanila lamang, bagaman at lahat ng binigyan ay inilista at pinalagda sa mga recibo (receipts) na pinagtibay (certified) at nilagdaan nina Baldomero Aguinaldo, Urbano Lacuna at Pio del Pilar sa Manila nuong Abril 6, 1868.

Ang 200,000 pesos na panghuling ‘hulog’ ay hindi ibinigay sa mga naghimagsik, marahil dahil umangal sina Aguinaldo nang makarating sa Hongkong ang balita na nagkamit ng salapi sina Artacho. Wala silang karapatang tumanggap ng salapi na dapat daw ipinadala sa Hongkong, sabi ni Aguinaldo. Itinatwa niya sina Artacho bilang mga taksil (traidores) at inalis sa tungkulin bilang mga pinuno ng himagsikan.

Pagkatanggap ng 5,000 pesos, nagpunta si Artacho sa Hongkong at, kasama ang kanyang abogado, hiningi nuong Abril 5, 1898 ang kalahati - 200,000 pesos - ng suhol na tinanggap nina Aguinaldo. Gagamitin daw ang salapi upang tuparin ang kasunduan sa Manila na magtatag ng pamahayan sa Hongkong para sa ibang mga pinuno ng himagsikan na hindi kasapi sa pangkat ni Aguinaldo. Pumalag sina Aguinaldo at nagpulong, itinatwa ang tinawag nilang panghu-huthot (chantaje, extortion) at tumangging magbigay ng salapi. Subalit palihim, may ilang Pilipino ang kumampi kay Artacho dahil sa ‘kunat’ (tacañeria, stinginess) ni Aguinaldo at ang buhay nilang parang pulubi.

Naghabla si Artacho sa supreme court ng Hongkong upang pilitin sina Aguinaldo na ilahad ang paggasta sa salapi sa Hong Kong Bank at pigilin (injunction) ang paglabas ng salapi sa banco. Bilang katibayan (evidence), inalok niya ang sipi (copia) ng kasunduan sa Biak-na-Bato, at ang napagkayarian ng mga pinunong naiwan duon nuong Deciembre 19, 1897.

Ayaw ni Aguinaldo masiwalat sa hukuman ang kanilang gawain at gastos kaya pinasiya niyang tumakas, sa Europe o America, sabi niya sa mga kasama. Naglabas siya ng 50,000 pesos mula sa Chartered Bank at bumili ng pasaje sa barko papuntang Europe, kasama sina Gregorio del Pilar at J.M. Leyba. Bilang kapalit niyang tagapamahala ng salapi sa mga banco, pinili ni Aguinaldo si V. Belarmino. Nuong Abril 7, gamit ang iba-ibang pangalan, umalis sina Aguinaldo 2 araw lamang pagkarating ni Artacho, kaya nang dumating ang patawag (summons) ng supreme court nuong Abril 13, wala na sila sa Hongkong.

Dumaan ang barko nina Aguinaldo sa Singapore nuong Abril 21, 1898, at duon naputol ang kanilang paglakbay nang inabutan sila ng mga naganap sa Pilipinas.

200,000 pesos na pang-2 ‘hulog’ mula kay Primo de Rivera

5,000	Tinanggap ni Baldomero Aguinaldo, kapatid ni Emilio, para kay Ambrosio Moxica, recibo 1
7,000	Tinanggap ni Baldomero Aguinaldo para kay Emilio Riego de Dios, recibo 2
5,000	Tinanggap ni Baldomero Aguinaldo para kay Ambrosio Moxica, recibo 3
1,200	Tinanggap ni Baldomero Aguinaldo para kay Cirilo Arenas, recibo 4
5,000	Tinanggap ni Isabelo Artacho, recibo 11
5,000	Tinanggap ni Isabelo Artacho para kay Florentino Garcia, recibo 5
89,500	Tinanggap ni Pedro Paterno ayon sa kasunduan sa Malacañang nuong Enero 11-12, 1898, recibo 20
6,000	Tinanggap ni Pedro Paterno para kay Mariano Trias, recibo 21
6,000	Tinanggap ni Pedro Paterno para kay Artemio Ricarte, recibo 22
140	Tinanggap ni Pedro Paterno para kay Artemio Ricarte, recibo 26
500	Tinanggap ni Artemio Ricarte, recibo 23
427	Bayad sa mga comisarios dahil isinuko ang Capiz, may 11 recibos, recibo 35
300	Tinanggap ni Pedro Paterno para sa mga comisarios sa Capiz, recibo 6
100	Tinanggap ni Pedro Paterno para sa mga comisarios sa Capiz, recibo 7
60	Tinanggap ni Maximino Paterno, recibo 31
160	Tinanggap ni Urbano Lacuna, recibo 28
500	Tinanggap nina Urbano Lacuna at Pio del Pilar, recibo 29
19,000	Tinanggap nina Urbano Lacuna at Pio del Pilar, recibo 12, 13 at 14
400	Bayad sa paglingkod nina Urbano Lacuna at Pio del Pilar, recibo 34
500	Bayad kina Urbano Luna at Pio del Pilar para sa mga sandatang isinuko, recibo 36
50	Tinanggap ni Mariano Llanera, recibo 30
70	Pasahe ng familia ni Mariano Llanera sa barkong Huensang, recibo 33
14,000	Tinanggap ni Francisco Macabulos, recibo 8
8,000	Tinanggap ni Miguel Malvar, recibo 18
305	Tinanggap ni Paciano Mercado (Rizal), recibo 16
140	Tinanggap ni Paciano Mercado (Rizal), recibo 19
2,800	Tinanggap ni Severino Taiño, recibo 15
1,400	Tinanggap ni Pantaleon Quintero, recibo 17
345	Tinanggap ni Melecio Carlos, recibo 24
60	Tinanggap ni A. Pacheco, recibo 25
20	Ibinayad sa paglilingkod ni Sinforoso de la Cruz, recibo 27
320	Tinanggap ni P. Francisco, recibo 32
5,000	Tinanggap ni Villacosta, recibo 9
14,824	Tinanggap ni Jose Salvador Natividad para sa pangkat ni Novicio sa Baler, pangkat ni Delfin Esquivel sa Jaen, Nueva Ecija, kina Celedonio at Eustaquio de Guzman, kay Juan Payabal, Domingo Santos, kina Camilo at Andres Aquino, kay Julian Paraiso, Estanislao Rafael, Calixto Laureta na presidente ng Muñoz, Nueva Ecija, kina Guillermo Pinedo, Antonio Santos, Mariano Dantes at Mariano Domingo, recibo 10
1,819	Butal ng 200,000 ibinigay kay Baldomero Aguinaldo, recibo 37
_______
200,000	Kabuoan ng 200,000 ibinigay sa mga naghimagsik sa Biak-na-Bato, may 37 recibos

______

We certify that we were present at the settlement and have examined the original receipts.

(lagda) Pio del Pilar, Baldomero Aguinaldo, Urbano Lacuna        

In the absence of Pedro A. Paterno, M. Paterno signs for him. This copy of the settlement is to be given to Baldomero Aguinaldo.

(lagda) Primo de Rivera        
Manila, April 6, 1898        
______                                                                          

-- Kinuha sa “MALOLOS: The Crisis of the Republic,” ni Teodoro A. Agoncillo,
University of the Philippines Press, Quezon City, 1960

[ Ang kabuoan ng nakalista sa itaas ay 200,940 pesos, hindi 200,000. Bagaman at nalathala ito sa aklat ng isang bantog na manalaysay, maaaring huwad o ‘dinuktor’ itong listahan bago niya natanggap. Dapat lamang paniwalaan na lihim itong listahan nuon, malamang nanatiling lihim nang matagal na panahon, at nabunyag lamang nuong panahon na ng Amerkano nang maraming huwad na kasulatan ang lumitaw, tulad ng ‘Kalantiyaw’ at ‘Maragtas.’

[ Dapat ding alalahanin na lawak ang kurakot at kupit (graft and corruption ang tawag ngayon) nuong panahon ng Español, at maaaring ginamit lamang ang mga pangalan ng mga naghihimagsik bilang pantakip. Tutuo na nagkamit ng malaking halaga si Pedro Paterno subalit bakit hindi siya kasama nina Pio del Pilar na lumagda sa patibay, gayong ilang recibo ang maniwaring nilagdaan niya? At bakit hinayag ni Primo de Rivera na ipinaubaya niya ang 900,000 pesos kay Paterno nang walang recibo gayong kahit 20 pesos ay may recibo sa listahan? ]

Nakaraang kabanata             Ulitin mula sa itaas             Tahanan: Mga Kasaysayan Ng Pilipinas             Aklasan Ng Mga Charismatic Pinoy             Susunod na kabanata